Этэҕин эн кэмчи бириэмэҥ

Эргиллиэн иннинэ бүтэрин,

Ол эрэн, ол эрэн, ол эрэн

Быыс булан олоро түһэҥҥин,

Эн ааҕыый бу дьоҕус хоһоону —

Эйиэхэ анаммыт хоһоону.

Этиллэр, суруллар элбэҕин

Эн өссө онуоха эбиэҕиҥ,

Ол эрэн биһиэхэ сэдэҕи

Билэрдии бэлиэтээн этиэҕи,

Эн ааҕыый бу дьоҕус хоһоону —

Эйиэхэ анаммыт хоһоону.

Бу мантан саҕалаан кэнники,

Биир эмэ бэртээхэй түгэҥҥэ,

Аһыаҕыҥ биир хоһоон кэрэтин,

Онон дьэ олоро түһэҥҥин,

Эн ааҕыый бу дьоҕус хоһоону —

Эйиэхэ анаммыт хоһоону.

Кини эн аргыһыҥ буолуоҕа,

Киэргэтиэ эн элбэх күннэргин,

Олоҕуҥ үөрүүнэн туолуоҕа,

Ол иһин олоро түһэҥҥин,

Эн ааҕыый бу дьоҕус хоһоону —

Эйиэхэ анаммыт хоһоону.

Мин маҥнай биһикпиттэн

Минньигэстик саҥарбыт тылбын

Аан дойду киһититтэн

Алгыы көрсүбүт аҕыйаҕын.

Мин маҥнай ийэбиттэн

Истибит тылбын иҥэн билэр

Аан дойду киһититтэн

Аҕыйаатар аҕыйаан иһэр.

Аан дойду киһититтэн

Биир аҕыйахтара биһиги

Төрүт эйгэбититтэн

Төһөлөөх тэйдибит билигин?

Аан дойду киһититтэн

Буруйдаах дуо онно ким эрэ,

Биитэр бэйэбититтэн

Тутулуктаах дуу туга эрэ?..

Мин бүгүн отуппун туолабын.

Оо, эмиэ coҕотox көрсөбүн!..

Ардыгар, аахпыта буолабын,

Ардыгар «телиги» көрөбүн.

Онно баар кыргыттар, бадаҕа,

Оҕотук санаабын сүүйбүттэр,

Олорго тэҥнээхтэр баҕарда

Отуппар диэри бу сүүрпүттэр.

Аатыра сатааһын сүпсүгэр

Аналбын аттынан аастаҕым,

Аанньалы булаары түмүгэр

Аҥардас бу туран хааллаҕым.

Хаһан эрэ мин суруйан турардаахпын

Аарыма тиит туһунан алгыстаах хоһоону,

Бука, эҕэрдэ этээри буолуохтаахпын

Эмискэччи бүгүн санаам кэллим ол ону.

Эн даачаҥ таһыгар баар аарыма бэһиҥ

Уонна таптыыр Пушкиныҥ аарыма дууп мaha

Санаттылар миэхэ эйигин бэйэҕин,

Тугунан эрэ туох да сүр диэн маарыннаһа.

Аарыма мастары тулалыы үүнэллэр

Аны ыччаттара, кинилэри удьуордаан.

Аарыма мастар бэйэлэрэ кэлэллэр

Араас буурҕалары, ыарыылары уҥуордаан.

Куруутун кинилэр холбоһо охсоннор

Хоннохтоох дьыалаҕа холобур буолааччылар.

Аарыма да мастар, аарыма да дьоннор

Аҥаардас ол иһин ааттана турааччылар.

Оттон эн, ол мастар курдук, бэйэҥ  эмиэ

Аарыма Тиит аарыма Сэмэнэ дэнэҕин

Ол кэннэ сахаларга биир саамай бэлиэ,

Биир саамай дьээбэрэҥ поэтынан биллэҕин.

Эн уочаркаларыҥ уонна тылбаастарыҥ

Тыһыынчанан дьон сэҥээриитин ылбыттара.

Көрдөрдүҥ  эн тыыннаах киһи тыыппалааҕын,

Күүстээх-уохтаах буоларга бар дьоҥҥун ыҥыра.

Ол курдук эрэ бу өрүстэр, алаастар

Өҥ-быйаҥ олох үөрүүтүнэн туолуохтара,

Аарыма да дьоннор, аарыма да мастар

Аан дойдуну мэлдьи аатырда туруохтара!

Аарыма тиит силиһэ-мутуга

Хас сыл ахсын хаттар-хатар.

Ону көрөөт, бэл киһи омуна

Айдаара иһэн ах барар.

Кини биллэдэ, бу аарыма тиит

Кэмэ-кэрдиитэ кэлбитин,

Кыһыҥҥы тымныы, сайыҥҥы итии

Аны киниэхэ син биирин…

Ол эрэн киһи эмиэ, бу мастыы,

Уйгулаах олох туһугар

Үүнэ-чэлгийэ, үлэлии-хамсыы

Үйэтин барыан баҕарар.

Оннук олоҕу одуулуу-сиилии

Сорохтор ыһа сатыыллар,

Дойҕохторун, дьол курдук, бэлэхтии

Дьону-сэргэни аймыыллар.

Үлэһит киһи үтүө илиилээх:

Аһын-үөлүн анньан биэрэр,

Бэлэми аһыыр билбэт идэлээх:

«Аҕыйах»,— диэн ааһа түһэр.

Хантан билиэй, килиэ таас киһитэ

Хас туораах ылар сыратын…

Олус диэн кутталлаах ол билбэтэ:

Урусхаллыан сөп барытын.

Аарыма тиит силиһэ-мутуга

Хас сыл ахсын хаттар-хатар.

Бу маннык баараҕай тиит оннугар

Дьэ хайдах мас үүнэн тахсар?..

Тыйыһа эйиэхэ ааспыт сыл

Ханнык даҕаны сыллааҕар,

Ону ол диэбэккэ эн быйыл

Эдэргин ааспыт сыллааҕар.

Эйиэхэ эйэҕэс, истиҥ тыл

Элбэх өссө да сылааһа,

Ол онно тэҥҥин эн быйыл

Эдэргин ааспыт сыллааҕар.

Кэмсинэр, суланар кэмэлдьи

Кэлин да кэлэр сааһыгар,

Ону ол диэбэккэ эн мэлдьи

Эдэр буол ааспыт сыллааҕар!

Содержимое аккордеона

Аахпаттар тураах хаампытыныы

Мачахай курдук суругу,

Ааҕаллар ыраас хаарга ымыы

Түөһүнүү кыыһар суругу.

Суруй бөдөҥнүк, чуолкай гына

Дьон бары ыраахтан аахтын

Эн маҥнай олоҕуҥ аннынан

Илиигин баттаабыт ааккын.

Эн аатыҥ хара маҥнайгыттан

Элбэҕи этэр буолуохтаах,

Оччоҕо эрэ баҕаҕыттан

Эмиэ элбэҕэ туолуохтаах.

Айыы сирэ аһаҕас диэн

Алгыспыт аан тыла этиллэр,

Манна күн сирэ көҥдөй диэн

Баҕабыт баай тыла эбиллэр.

Айан суола, айан суола

Абылыы иннигэр тыргыллар.

Айан суола, айан суола

Алгыһы кытары арыллар.

Ол эрээри арыт кини

Оһоллоох-моһоллоох буолуоҕа,

Улуу сыаллаах эрэ киһи

Ол ону этэҥҥэ туоруоҕа.

Оо, эн, уол оҕо бастыҥа,

Киһи киилэ, эр бэрдэ,

Очурга оҕустарыма,

Тэхтиргэ тэптэримэ!

Айан суола хаһан эрэ

Көстөрө арай эн ыраҕар,

Оттон бүгүн онтуҥ илэ

Умайар сулустуу ыҥырар.

Айан суола, айан суола

Абылыы иннигэр тыргыллар.

Айан суола, айан суола

Алгыһы кытары арыллар.

Эн аан дойдуну эргийэ

Айанныаҕыҥ араас суолунан,

Онно эйигин Сир Ийэ

Көрсүөҕэ силлиэнэн-буурҕанан.

Оо, эн, уол оҕо бастыҥа,

Киһи киилэ, эр бэрдэ,

Очурга оҕустарыма,

Тэхтиргэ тэптэримэ!

Айан үөскэтэн таһаарабыт,

Айгыр силик аан ийэ дойдум,

Сииккэ сиэлбит, хаарга хаампыт,

Уолгар эн этиэҥ дуо хоруйгун?

Талбыт курдук  үрдүк үөттэр

Тастарыгар үүммүт талахтыы,

Күммүн-ыйбын бүөлэттэрэн

Турабын күлүккэ мин ытыы.

Биирдэ эмэтэ лабаалар

Бэрсэллэр күн уотун арыллан,

Тыалырын үрдүк халлааннар,

Күннээх күн, ыйдаах түүн ытыллан!

Төрөөбүт дойдум, оо сүрүн!

Бэйэм да билбэппин то5отун,

Ол эрэн эйиэхэ бүгүн

Мин көйгө, таһырах оҕобун.

Арыылааҕы, Күһүччэни

Ааттаан-суоллаан иһэбин,

Ааһар күөлү, көлүччэни

Ааҕа манна билэбин.

Хаһан эрэ, ханна эрэ

Кэлэр-барар айаны

Сүрэх эрэ, сүрэх эрэ

Өйдүү сыддьар дуу аны.

Көмүс уоттаах саһарҕалар

Күлүм гынаат сүтэллэр,

Күөллэр чуумпу ууларыгар

Күөх туманнар түһэллэр

Хаһан эрэ, ханна эрэ

Барар-кэлэр айаны

Сүрэх эрэ, сүрэх эрэ

Өйдүү сылдьар дуу аны

Кулуһуннар умайаллар

Кууһуох курдук халлааны,

Кулуһуннар уматаллар

Куруук үтүө санааны.

Хаһан эрэ, ханна эрэ

Кэлэр-барар айаны

Сүрэх эрэ, сүрэх эрэ

Өйдүү сылдьар дуу аны.

Көр, мин эмиэ айанньыппын

Кордоох, эдэр ырыаттан

Көтүтэбин аллаах аппын,

Күүтүҥ миигии ыраахтан

Хаһан эрэ, ханна эрэ

Кэлэр-барар айаиы

Сүрэх эрэ, сүрэх эрэ

Өйдүү сылдьар дуу аны.

Эн өр тохтуу сылдьан баран

Эмискэччи суруйаҕын,

Алҕас курдук айан баран

Арыт бэйэҥ соһуйаҕын.

Ол эрээри мэлдьи сөҕөн

Хоһоонноргун хоһуйаҕын,

Наадалааҕы таба көрөн

Туһалааҕы суруйаҕын.

Аат-суол диэни билэ илик

Айылҕаттан айдарыылаах

Арай эрэ айар киһи,

Арааһа, маннык быһыылаах.

Аа-дьуо санаа тиһиллэр

Алып-чарай саптаах,

Албан аата иһиллэр

Айар үлэ – аптаах.

Ыарыыр-чэпчиир кэмнэрдээх;

Ыраах сылдьан эрэ,

Ыһыктыбат идэлээх

Ыллардаргын эрэ.

Саҥаттан-саҥа сапка

Санааларгын тиһиэҥ –

Caнaaҥ өссеө туолбакка,

Салгыы баран иһиэҥ.

Kөҕөрүү кэмэ

Күндээрэн-сандааран олус.

Саһарыы кэмэ

Сааһырыы кэминии курус.

Сааһырбыт киһи

Санаата оонньуур эдэрдии,

Саатар ол иһин,

Сарыалым, сандаар мичээрдии!

Айгыр-силик анньылынна,

Көтөр-сүүрэр көрүлээтэ,

Харах-кулгаах арылынна,

Хампа күөхпүт күлүмнээтэ.

Самаан сайын саҕаланна,

Көрү-нары көҕүлээтэ,

Саргы-дьаалы салалынна,

Өрөгөй талаан үрдээтэ.

Ойуулаах кинигэ диэн баар дуо,

Уон төгүл, сүүс төгүл да ордуо

Уһуктар айылҕа бэлэҕэ:

Уйгулаах сайыммыт симэҕэ.

Дьэрэкээн сиидэстии тэлгэнэр

Дьиктилээх сир-дойду иннигэр,

Дьиэлэри үрдүнэн саһарҕа

Дьэргэйэр кытара-наҕара.

Оһуору, симэҕи үрдүнэн

Оргууйдук чөм-чөмнүк үктэнэн,

Улам эн дьиэлэртэн тэйэҕин,

Ойуурга, үрэххэ тиийэҕин.

Өрөгөй музыка диэн баар дуо,

Үс төгүл, уон төгүл да ордуо

Үөттэргэ, тииттэргэ эгэлгэ

Үөр чыычаах саҥата-иҥэтэ.

Ол ырыа тылларын билбэккин,

Ол эрэн ылларан истэҕин,

Ол курдук эккинэн-хааҥҥынан

Ол сирдиин силлиһэн хаалаҕын.

Эн бэйэҥ — айылҕа бэлэҕэ,

Эн бэйэҥ — аан дойду симэҕэ

Иһиллии, одуулуу тулаҕын

Итинник иһийэн тураҕын.

Алаас-сыһыы аайытын

Айаатыыргыт, кистииргит

Айдаардаххыт аайытын

Аҕыйыырын, итиирин

Ама хайа аайытын,

Аһаҕастык кэпсиигит…

Ааттаах булчут, үлэһит,

Аймах-билэ дьоннорум,

Аны от-мас үлэтин

Ахтан-санаан оҥоруҥ,

Айылҕаҕыт илгэтин

Алыннара олоруҥ.

Арарат кэтэҕэр саста дуу күнүм,

Севан түгэҕэр түстэ дуу ыйым?

Ханнаный, ханнаный халлааҥҥа күлүм?

Ким эрэ миэхэ кинини ыйыҥ.

Дууһабар xapaҥa, тулабар – барык,

Арай сүрэҕим түөспэр айманар…

Оо, ханна бардылар мин дьонум бары,

Туохтан ытыыллар тула хайалар…

Сарсыарда эта. Caҥa күн үүнэрэ.

Дьигис гыммыта дьиэбит эмискэ.

Туох буолла – этиҥ! Мин өйбөр түүн эрэ..

Туох дьиэбин бу суулларан кэбистэ?..

Итинник ол ыардык ынчыктыыр сиргэ

Тулаайах дууһа тууйулла ытыыр.

Ол онтон аан дойду дьонун сүрэҕэ

Армения сирин курдук хамсыыр.

Аһыныгас санаалаах айыы дьоно

Араас дойду аайы айманнылар,

Өрүһүйэ, быыһыы үгүстэр сонно

Өлүү баар сиригар аттаннылар.

Аны ханнык да хоһооннору

Аахпат буоллулар дэһимэҥ,

Айыыта-буруйа суох дьону

Айыылаах курдук этимэҥ.

Өйдөөбөттөр диэн үҥсэргээмэҥ,

Ыарахаттар диэн ытаамаҥ.

Сэҥээрбэттэрин сэһэргээмэҥ,

Ылымматтарын ыллаамаҥ!

Айыҥ, иэйиилээх хоһооннору,

Ааҕааччылар көстүөхтэрэ,

Суох буоллахтарына, сотору

Субу сиргэ төрүөхтэрэ.

Дууһам миэнэ куруук ахтар

Толоонугар, ойууругар

Аһыҥалар буолбатахтар,

Аһыыкалар ойуолууллар.

Тута ойор бэйэлэрэ

Тугун бэрдэй кэрэлэрэ!

Ойуур, толоон аһыыката

Оботтуйбат күөҕү сииргэ,

Холобур, ат аһыыката

Куурдуох этэ сири биирдэ.

Кэрэ кэми кэпсээн ааһар

Кинилэр биир аналлаахтар.

Оҕо сааспын санаабычча

От-мас быыһын одуулуубун.

Киммин умнан быһаччыта

Кинилэри сойуолуубун,

Ытыспынан саба баттаан

Ылар баҕа туох да баһаам.

Буурдьут киэнэ ааттаахтара

Бука ону сэрэйэллэр,

Кыһыл уһун атахтара

Кыычыр гынаат мэлийэллэр.

Кураанаҕы кууспут бэлиэ:

Кулгаах-харах буолар эмиэ.

Чугас этэр аһыыканы

Чопчу баран тутуллара,

Тоҕо эрэ ол суох аны —

Тула биир кэм кутуллара

Халлаан хайда, сир ньиргийэ

Ханнык эрэ симфония.

Аһыыкалар этэллэрэ

Аан дойдуну толороро,

Үгүс тыас-уус эгэлгэтэ

Өрө кыыран олороро,

Ити курдук күнү быһа

Этэллэрэ былдьасыһа.

Сир-сир-сыр-сыр,

сик-сик-сык-сык —

Сирдиргэтии, сырдырҕатыы.

Тыал дуу тыаһыыр, тыа дуу маннык

Тыһыынчанан кырыымпалыы?

Үрдүк сайдыы оскуолата

Үөрэниэн сөп музыката.

Маннык арай мин быыкаабар

Айылҕаҕа иһиллэрэ,

Араас өҥнөөх аһыыкалар

Ахсаабакка этэллэрэ.

Аҕыйах күн быйыл манна

Арааһа ол хатыланна.

Араас сыллар, араас тыллар…

Арай биир мин олоҕум.

Араас дьоннор, араас дьыллар…

Ахтан ааһыым сороҕун.

Ахтылҕан сып-сылааһынан

Аргыый миэхэ илгийэр,

Араас суолу ырааҕынан

Аттаах-сатыы эргийэр.

Атах сыгынньах быыкаа уол,

Алта уоммар диэри мин

Аастаҕым дии син араас суол

Араас элбэх эриирин.

Ардыгар мин табылларым,

Ардыгар сүөм түһэрим.

Аһыыбын, дьолбун, тапталбын

Айылҕабар этэрим.

Аар тыаларым хойуулар —

Арыллаллар мин иннибэр

Араас оһуор ойуулар.

Арааһа, ол урут этэ.

Аны атын көстүүлэр,

Аны дьоҥҥо атын-кэрэ,

Атын кэмнэр үөскүүллэр…

Араас-араас көлүөнэлэр

Атын-атын суоллаахтар.

Аҕа, оҕо мөккүөрдэрэ

Арыт онно да суохтар.

Аҕам киһи, ол да буоллар,

Ахтыан, кэпсиэн баҕарар,

Араас сыллар, араас тыллар

Алгыс буолан бараллар.

Өй-санаа күүһүнэн дуолан,

Өлбөт өрөгөй тыллаахтар.

Үйэлэргэ номох буолан,

Аны даҕаны тыыннаахтар.

Хаһан эрэ, ханна эрэ

Кинилэр эппит тыллара —

Эн булан аахтаргын эрэ —

Эмиэ сыалларын табаллар.

Быыһанан көр, уонна эн ыл,

Былыргы тыл бэргэниттэн:

Тугу да сүүйбэт сытыы тыл

Сытыы буулдьаҕа тэҥиттэн.

Үтүө тыл-өс — өй бэлиэтэ,

Үгүс мөккүөрү быһаарар.

Сиргэ сэрииһит кэриэтэ

Араатар аата аатырар.

Араатардар баар буоланнар

Саҥа эралар кэлэллэр:

Айгырыыллар көмүс троннар,

Империялар сиҥнэллэр.

Өркөн өйдөөх араатардар

Үйэлэри сырдаталлар;

Айар тыыннаах араатардар

Аан дойдуну саҥардаллар.

Арай биллэ сатааччылар,

Айдаара түһээт, бараллар:

Арай кэтэх санаалаахтар

Араас мааскаҕа саһаллар.

Бүгүн этиэх айылаахтар

Бука бары тыл этэллэр.

Үгүстэртэн аҕыйахтар

Бу тураллар эн иннигэр.

Кинилэри истэн сэргээ:

Кэпсиэхтэрэ олохторун,

Хайҕаа эбэтэр сэмэлээ,

Баҕар, аһын сорохторун…

I

Трибунаҕа-трибунаттан

Көстөр-көстүбэт араатар.

Кини бэйэтин аатыттан

Ким эрэ тылларын ааҕар.

Дьоһумсуйа соҕус туттан,

Этэр, кэҕэлии чоргуйар.

Суруйан биэрбит туораттан

Кини оннугар долгуйар.

II

Улахан түмсүүлээх мунньах.

Улаханнара тыл этэр,

Иннигэр сытар булгунньах

Саҕа паапкатын тэнитэр.

Истээччилэр дьоллоругар

Киириитин түргэнник ааһар,

Онтон үлэ дьонноругар

Үтүөтүн-өҥөтүн ааҕар.

Үлэ барарын бэлиэтиир,

Ол эрэн бытаанын этэр,

Бытаарбыттары сэмэлиир,

Быһаарыылаахтык сэрэтэр.

Саҥа кыайыыга ыҥырар,

Саҥа кыайарын эрэнэр,

Саҥалыы туттар, саҥарар

Саҥа дьоннорго тирэнэр.

Барыта «саҥа» бу киһи

Эргэни сир-буор сирэйдиир,

Арай биир санаа кинини

Урукку курдук эрэйдиир:

«Кини саҥалыы санаатын

Манна бука биһирииллэр…

Ону баҕар сах салаатын…

Үрдүкүлэр дьэ туох дииллэр?..»

III

Олус уһуннук утуйан,

Онтон эмискэ уһуктан,

Кымньыы тылынан кылгастык,

Кырдьыгынан, аһаҕастык

Санааларын этээрилэр,

Саҥа суолу тэлээрилэр

Онно-манна араатардар

Уулуссаҕа таҕыстылар.

Олох күн-түүн уларыйар,

Улам-улам сатарыйар,

Ордук онон куоһурданан,

Охсуһуохтуу суоһурҕанан,

Улуу дойдуну ыһаары,

Урусхалга аҕалаары

Омун-төлөн араатардар

Уулуссаҕа айдаараллар.

Икки уот икки-ардыгар

Иирээн суола эрэ сытар,

Утарыта араатардар

Ону өйдүү сатаабаттар.

IV

Илистибит да киһи,

Көлөһүн-балаһын аллан!..

Хайа, тугу бу кини

Сүгэн-көтөҕөн аҕалла?

Онтон кэлээт даҕаны,

Трибунаҕа таҕыстаҕа,

Ол иһин ону маны

Умна-умна саҥардаҕа?

Урут кини уот тыллаах

Араатар киэнэ бастыҥа!

Ону бу, дьэ кыһыылаах,

Мунньаҕа бүгүн атына.

Манна чиэстииллэр эбнт

Куһаҕан, куодай киһини;

Оттон үтүө үлэһит

Хайгыахтаах үһү кинини!..

V

Хайаан да күндү көстүүмнээх,

Хайаан даҕаны хаалтыстаах,

Бэйэтэ бэрт диэн көстүүлээх,

Хас биир тыла хамсаныылаах

Итийэн-кутуйан туран,

Этэн-тыынан бардаҕына —

Оннугуттан ойон туран,

Уруйдуоххун баҕараҕын.

Кумааҕыта суох, өйүттэн

Кутан-симэн бардаҕына —

Элбэҕи да билэриттэн,

Этэргэ дылы, саллаҕын…

Онтон кэлин дьиэҕэр кэлэн,

Уутун-хаарын ыктаххына,

Туман-имэн, туман-имэн…

Дууһаҕар суох биир да тыла!

VI

Мунньахха да тыл этэрэ,

Боруоста да кэпсэтэрэ

Син биир курдук киниэхэ:

Тоҕо эрэ олус холку

Дуоһунастаах киһиэхэ.

Кини тугу саарбахтыырын,

Тугу сирэрин-хайгыырын,

Үлэни дуу эбэтэр

Үмүрү тарда сатыырын —

Барытын манна этэр.

Аһаҕастык кэпсэтиигэ

Ааны аһар хас этиитэ.

Атахтыыры аһыммат,

Аатым-суолум түһүө диэн

Алҕаһын да сабыммат.

Кини мэлдьи дьоҥҥо этэр

Кылбайар кырдьыгы эрэ.

Оттон кырдьык тыл булгу

Булар суолу дьон сүрэҕэр.

Ол иһин кини холку.

VII

Уҥа-хаҥас хайыспахтаан,

Уолан бэрдэ, оҕолоор!

Ууну-хаары таһыйбахтаан,

Омун киһи дьэ доҕоор!

Тыллар уһуктаах уоһуттан

Тыһыынчанан көтөллөр,

Тыынар тыыннара суоҕуттан

Тыллыбакка өлөллөр.

Өссө-өссө күүрдэр-күүрэн

Өр да кини саҥарар,

Хал буолбут тылларын үүрэн

Хас да төгүл аҕалар.

Оо, төһөлөөх киһи күнүн

Уорта буолуой бу киһи?!

Табаарыстар, кини бүттүн!

Таһыныаҕыҥ ол иһин!

VIII

Сүүһүнэн сөхпүт харахтар

Кафедратган арахпаттар:

Онтон олох муудараһа

Устар эдэр дууһаларга:

«Биир олох умуллан хаалар,

Саҥа олох салгыы хаамар.

Ол аайы уһун суол кылгыыр,

Оттон айан ордук ыарыыр.

Ким билиэй ол уустук суолу

Хайаҕыт хайдах солуоҕун?

Онно биһиги сүбэбит

Төһөтө сөбө эбитин?

Ол эрээри алҕастары —

Эргэ, саҥа алҕастары —

Барыларын ааспыт кэмҥэ,

Баһаалыста, түһэримэҥ.

Номнуо кыһыл тылгытынан

Дууһаҕытын тымнытымаҥ.

Сыыспат арай — сытар эрэ.

Сылдьыҥ, айыҥ: сыалгыт кэрэ!»

Ити олох муудараһын

Этэр ытык кырдьаҕаһы

Эдэр дьоннор им-дьим баран

Истэллэр эбит, тартаран.

IX

Кэрэ кыысчаан — комсомолка

Уонна төлөннөөх араатар.

Өһө илик комсомолга

Революция кутаата!

Күлгэ саспыт кыһыл чохтуу,

Кытыастарга санаа бэлэм:

Кыысчаан этэр тыла охтуу

Табар сыалын чопчу кэлэн:

— Тугу биһиги күүтэбит?

Этиҥ эрэ, комсомоллар,

Хаһан биһи көлүөнэбит

Улуу кэм уоҕунан буолар?

Уолдьаста! Албан ааккынан

Арбанан бүт эн, комсомол!

Аны тыыннаах дьыалаҕынан

Атыттарга холобур буол!

Оччоҕо эрэ киэҥ суолга

Ньиргийиэ кимии ураата.

Өһүө суохтаах комсомолга

Революция кутаата!

X

Саҥа санаа кыымынан

Саала иһэ сандаарбат:

Ким да сиэрдээх тылынан

Кэпсэтиһэ сатаабат.

Үлэ-хамнас туһунан

Үөрүйэхтэр этэргэ,

Үүтү-ааны син булан

Үмүрүтэн эрэргэ.

Бары уопсай тылынан

Тура-тура көмсөллөр,

Онтон уураах ылынан,

Уоскуйбуттуу көрсөллөр.

XI

Тыла-өһө олоҥхолуу:

Тыыннаах, кэрэ, умсулҕан;

Устар ууну сомоҕолуу

Оо, дьэ этэр барахсан!..

Айылҕаттан араатары

Манна бары билэллэр,

Бастыҥ булчут санааларын

Махталынан истэллэр.

Оттон кини туох баарынан

Олоҕун бу сэһэргиир,

Ол аайы сып-сылааһынан

Харахтара мичээрдиир.

Кытыаста кыыһар сарыаллар,

Кылбачыһар долгуттар,

Күйгүөрэ ыллыыр күөх тыалар

Көстөн ааһар курдуктар…

Арыт боппуруос уустуга

Боростуойун сөҕөҕүн:

Олоҕу кэпсиир уус тылга

Улуу күүһү көрөҕүн.

XII

Саҥа иһиллэр

хантан эрэ үөһэттэн,

Ханнык эрэ бухатыыр

модун түөһүттэн,

Ханнык эрэ гений

муҥнанар өйүттэн,

Баҕар билигин,

баҕар атын үйэттэн.

Саҥа иһиллэр

киһи аймах аатыттан:

Кини өлбөт-сүппэт

үтүө санаатыттан,

Төрүт түөлбэтиттэн,

түрбүөн куоратыттан,

Төгүрүк күөлүттэн,

түллэр муоратыттан.

Саҥа иһиллэр

сааскы болуоссаттарга,

Кыһыл знамя анныгар

мустубуттарга,

Аҕыйах, элбэх ахсааннаах

норуоттарга,

Көҥүллэрин иһин

күүрэн турбуттарга.

Бу бары дойдулар,

бу бары омуктар

Уруйдуур-айхаллыыр,

олорор, охсуһар

Улуу ырыалара

дууһаны долгутар

Биир саҥа буоланнар

сатарыыр курдуктар.

Бу саҥа кырдьыга,

бу саҥа эрдээҕэ,

Бу — поэт саҥата

иһиллэн эрдэҕэ.

Киниэхэ эрэ дьэ,

араатар бэрдигэр,

Айылҕа бу маннык

уот тылы биэрдэҕэ.

Киниэхэ эрэ дьэ,

араатар бэрдигэр,

Дьон-сэргэ дууһатын

арыйан биэрдэҕэ;

Ол дууһа уоҕунан

аан дойду туоллаҕа,

Уонна бу иһиллэр

биир саҥа буоллаҕа…

Оо, поэт! Үйэҕэр

дьон дьолун ыллааҥҥын,

Биирдэ эн биллэҕиҥ

өйдөһүү сылааһын!

Киһиэхэ, олоххо

кэмэ суох тапталыҥ

Кэнэҕэс ыллаҕа

ким эрэ махталын!

1987 с.

Айар киһи буоламмын

Айылҕаны таптыыбын,

Аар тиит төрдүн буламмын

Аһаан-сиэн мин чаллыыбын.

Тэтим-эрчим бөҕөтө

Тэбиэһирэн барабын,

Тиитим чугас төбөтө

Тииҥнии ойон тахсабын.

Тиэрэ охсуох айылаах

Тэһии тыаллар үрэллэр,

Тэһэ анньыах айылаах

Тииһиктэрим киирэллэр.

Биллэр, сиргэ түһээтин

Били аспын ылабын,

Биирдэ баҕас күннээтим,

Бэл үнтсүүлээн ылабын.

Хайаан ама умнуомуй

Хатыҥчаанныыр мастарбын,

Хантаппаттаах буолуомуй

Ханньаахтыыра астарбын!

Хара буурҕа эрийэр

Хатыҥчааным сыысчаанын…

Хайдах мэйиим эргийэр,

Ханнаҕыный, кыысчааным?

Тииппин сыыһа харбаатын

Тэмтэрийэн охтобун,

Сыыртан суор да хахаардын,

Сытан онно хонобун…

Ийэ буорбар таалаахтаан

Эмискэччи турбутум,

Итиригим дуу ааһан

Илигирии тоҥмуппун.

Тииттиир маһым барахсан,

Титирээтим даҕаны!..

Тиэргэммиттэн арахсан

Тэйиэ суохпун дуу аны.

Көмүс күн күлүмэ

Күлбэт эн биһиэхэ,

Өтөр түүн күлүгэ

Үрэххэ түһүөҕэ.

Өр да эн көрөҕүн

Үрэҕи, үрэҕи.

Арахсыы кэмигэр

Миэнэ биир соругум:

Эн сырдык бэйэҕэр

Хом санаам хоммотун,

Эйэҕэс бэйэҕэр

Хом санаам хоммотун.

Ыраах сир кыыһыгар

Ылларан кэлэрим,

Киирэр күн кыымыгар

Кэрэтэ үрэҕиҥ.

Өр да эн көрөрүҥ

Үрэҕи, үрэҕи.

Доҕоруом, умун дуу

«Буруйдуоҥ» диэбиккин

Эйигин буруйдуур

Тылы мин билбэппин,

Тапталы буруйдуур

Тылы мин билбэппин.

Көмүс күн күлүмэ

Күлбэт эн биһиэхэ,

Өтөр түүн күлүгэ

Үрэххэ түһүөҕэ.

Өр да эн көрөҕүн

Үрэҕи, үрэҕи.

Киһи үйэтин тухары

Кинини кытта охсуһар:

Ким эрэ таптыыр куттарын,

Ким эрэ ону бопсуһар.

Арыгы туһунан хоһоон!..

Аата, тиэмэ бараннаҕын,

Суоҕу-баары холботолоон

Суруйуох сир баппатаҕын!..

Ким билбэтин баран эмиэ

Кэлиилээри соруннулар,

Сөбүн көрөн дьон аһыан-сиэн

Сүгүннээмээри гыннылар?..

Арыгы — абааһы аһа,

Атарааба, дьаат дэһэллэр,

Онтон эрэ ытыы сыһа

Оҕолорун сэрэтэллэр.

Ахталлар мэлдьи арыгы

Аҥардас куһаҕан өттүн,

Эн ол туохха аҕалбытын

Билигин бэйэҥ көрөҕүн.

Аны туран хоһоонунан

Албыннаһан эрдэхтэрэ,

Холуннарыы хоботунан

Хоппотторун биллэхтэрэ.

Арыгылыыр куһаҕанын

Арыгыһыт эмиэ билэр,

Ол эрэн буллун даҕаны

Утаппыт курдук кэтэрдэр.

Кэннэ кэтинчэ да буоллун,

Кистэнэ-хайыы сатаабат:

Кини да, атын да буоллун —

Ким баарый испэт-аһаабат?!

Атас-доҕор көрсүһүүтэ,

Ааты-суолу бэлиэтээһин,

Үтүө-өҥө төлөһүүтэ,

Үксүн түбэһиэх иһээһин…

Иһэн бар да иэдээн төрдө

Итийии-кутуйуу диэн баар,

Ити сылдьан уопсай көргө

Итирэн хаалыы эмиэ баар.

Сарсыныгар саппаҕырыы,

Саныы-саныы саатыы бөҕө,

Онно дьэ быыһыы-абырыы

Бытыылка кэлэр көмөҕө.

Арыгы обургу аба

Аа-дьуо ыллар-ылан иһэр,

Ааттастыҥ диэн аһыммакка

Аат айаҕар анньан кээһэр.

Амтаһыйбакка аһааһын,

Иһиттэммэккэ иһээһин,

Аана суох арыгылааһын,

Иитэ суох итириктээһин…

Онтон омурт арыгыны

Олох сыалынан оҥостуу,

Олоххо онтон атыны

Ончу да билиммэт буолуу…

Киһи барахсан итинник

Киһи аатыттан ааһаахтыыр,

Эстэн бүтэн баран кини

Иккистээн тура сатаахтыыр…

Арыгыны ким даҕаны

Арҕаа, илин кыайа нлик,

Бопсо сатаан баран аны

«Бу — күндү ас!» — дииллэр эбит.

Аһы ас курдук аһааһын —

Араас омук муудараһа:

Арыгы абын ааһааһын

Алдьархайы ууратара…

Бүгүн, арыгы олохпут

Аргыһа буолбут кэмигэр,

Ыксаан ардыгар сорохпут

Ыралыы саныыр иһигэр:

Арай арыгы туһунаи

Ахтыбат буол дьиэ кэргэҥҥэ,

Арай уочарат уһуна

Айдаарбат буоллун тиэргэҥҥэ,

Арай киһи онно туран

Абатыйа санаан кэллин:

Аатын-суолун, чиэһин умнан

Арыгыга бэриммитин,

\

Арай сарсын ыччат дьонум —

Баҕар уолум, баҕар кыыһым —

Ахсарбакка ааһа турдун

Арыгылаах маҕаһыыны…

Оччоҕо мин этиэм этэ:  

Оҕолорум, кытаатыҥ диэн,

Былыргы саха киһитэ

Быыкааны да испэтэ диэн.

Киһи баһын быһа тэбэр

Кини кымыс утахтааҕа,

Сирдиин-буордуун ситимнэһэр

Силистээҕэ-мутуктааҕа.

Эн биһикки ону суохтаан

Эппит-хааммыт өлүгүрэр,

Эбии өссө иһэн-аһаан

Эстиэхпит баар бүтэһигэр.

Ити эрэн хоһоонунан

Эйигин мин үөрэппэтим:

Эн бэйэҥ да бу туһунан

Элбэҕи санаан эрдэҕиҥ.

Ас-таҥас эрэ баар буоллун,

Атына туохха нааданый?

Идея эҥин суох буоллун,

Эһэн кээһиҥ, абааһыны.

Икки атахтааҕы кини

Эмиэ харааччы иирдиэҕэ,

Сылатта сөбүн киһини

Сырдык ыралаах идея.

Дьоннор ырааҕы-чугаһы

Ырыҥалыы барбаккалар,

Ырыынак ааһар албаһын

Ырааһынан ылыннылар.

Мин оҕом — атыыһыт,

Мин оҕом — буруокар,

Булууһук-талыыһык,

Киһи диэн бу буолар.

Оннооҕор маллары

Омуктан аҕалтыыр,

Арыы-сыа аллары

Аны дьон айхаллыыр.

Хас киирбит хараҕа

Хатанар бу баайга:

Телик да, видик да

Дэлэй бу ырайга.

Манна баай арааһа

Барыта баар сирэ,

Арай дьэ, арааһа,

Адьас суох кинигэ…

Кинигэ эҥин диэн,

Ол туохха наадалаах

Атыыһыт киһи диэн

Атыны ааҕыахтаах.

Быйылы быһа эн аалларан

Айанныыр ыарыынан ыалдьаҕын,

Хос сылаас олоҕун хаалларан,

Куорсуҥҥун куурдуна сылдьаҕын.

Сааскы күөх сарсыарда долгуйа,

Саһарҕа оонньуурун көрөҕүн,

Соҕуруу диэкиттэн туруйа

Субуһар үөрдэрин көрсөҕүн.

Үөһэттэн иһиллэр дорҕооннор

Үөрүүнү дууһаҕар куталлар,

Ыраах баар ырыаһыт доҕоттор

Ыҥырар, угуйар курдуктар.

Көрсө сүүр күөллэргэ, маардарга,

Күүтүүлээх ыалдьыттар кэллилэр!

Ойуургар өссө да хаар сытар,

Оттон ол үҥкүүлээн эрэллэр.

Үөр көтөр үҥкүүтэ кэрэтиэн,

Ахтан да кэлбиттэр сирдэрин!

Ахтылҕан ааспакка эн эмиэ

Айаҥҥа хомунан эрдэҕиҥ.

Маҥыраһаллара ынахтарым.

Үрсэллэрэ ыттарым,

Айаатаһаллара оҕустарым,

Кистэһэллэрэ аттарым.

Ыалдьыт буоларбын ыыра умнаммын

Мин эмнэ онно кыттарым.

Долгуйан дуу, туох да сүр ыксааммын,

Мин чаллах тииккэ тахсарым

Уонна хас да айбыт ырыалаахпын

Биирдии-биирдии барыларын

Сирбэр-уоппар астына ыллааммын

Ахтылҕаммын таһаарарым.

Түптэ буруота түүннүү халыйан

Аан дойдуну сабардыыра,

Ырыа-тойук уһун түүн сылайан

Улам-улам намырыыра,

Сайылыгым үрдүнэн барыйан

Сайыҥҥы түүн сатыыллыыра.

Суоҕунааҕар баара ордук.

Сурунаалга, хаһыаттарга

Суруйар дьон бука бары,

Сону бастыҥ сонун курдук

Сураһар дуу ааһааччыга

Субуйабыт ахтыылары.

Хоьоонноро, кэпсээннэргэ

Куһаҕаттар, үчүгэйдэр —

Холобура, уобарастар.

Ол иһин дьон кинилэргэ,

Бэйэлэрин да биллэллэр,

 Оччо-бачча уордайбаттар.

Оннук буолбат ахтыыларга.

Онно биллэр аатыҥ-суолуҥ

Уонна хайдах олорбутуҥ,

Ол иһин дьон хас биирдии тылга,

Омуо буоллун, кырдьык буоллун,

Уурар туспа болҕомтотун.

Онон ахтыы өһүргэстээх –

Ahaҕaстык, сирэйинэн

Онно мээнэ суруйбаттар.

Aҕыйах ээ киэҥ көҕүстээх –

 Алҕас тылы, биллэринэн,

Адьас онно тулуйбаттар.

Уонунан уһун ахтыылар,

Олус элбэх буоланнар дуу,

Олох биирдик суруллаллар.

Уонна уһун ол ахтыылар,

Уота-күөһэ суох буолан дуу,

Уһаабакка умнуллаллар.

Баарынааҕар суоҕа ордук.

Субу курдук ахтыылары

Суруйартан туттунуоҕуҥ.

Суоҕунааҕар баара ордук.

Мантан атын ахтыылары

Мантан антах суруйуоҕуҥ!

Баар сиргэ араас сэһэн.

Барыта кырдьык буолбатах.

Омуна суох ол эрэн

Олоххо туох эрэ тутах.

Эриэн үөн баар сиригэр

Эрэйдээх соҕус олорор.

Ол кыыл oҕo биһигэр

Оннооҕор киирэр copoҕop.

От-мас быыһыттан үөмэр

Утуйбут киһиэхэ кини,

Бастаан онтон сэрэнэр

Сиргэ хоно сытар киһи.

Ол иһин кини атын

Аттыгар өртөөн кэбиһэр, Көнтөһүнэн тулатын

Күрүө курдук эргитинэр.

Эриэн көнтөс кылыттан

Эриэн үөн куттанар үhү,

Ордук сылгы сытыттан

Улаханнык толлор үhү.

Эриэн үөн баар сиригэр

Эрэйдээх coҕyc олорор,

Ол кыыл oҕo биһигэр

Оннооҕор киирэр copoҕop.

Баар өссө маннык сэһэн:

Эриэн үөн тигэ сыспытын

Баччыр oҕo эмискэ

Бобо тутан тыынын быспыт.

Онтон ыла билэллэр

Баччыр oҕo күүhүн-уоҕун,

Билигин да этэллэр

Киниттэн күүстээх ким да cyoҕун.

Бу манна эппэппит айаммыт,

Бу манна этэбит туох баарынан:

Баар ээ, кырдьык, баҕа-айанньыт,

Баар ээ, кырдьык, баҕа-сарыабына.

Арай биирдэ баҕа-айанньыт,

Apaaha, былыргы Магеллаанныы

Аан дойдуну эргийэ барбыт,

Айаҕын муҥунан ыллыы-ыллыы:

«Амма, Таатта – мин дойдум,

Алдан, Бүлүү –мин дойдум.

Күтэр аппын мииннэммин

Көтүтээхтээн иһэбин…»

Ол иһэн күтэр ат –

Уйатыгар дьылыыс!

Оо бабат, оо татат!

Баҕа кыыл — таралыыс!..

Tөhө да сааттаахтык оҕуттар,

Мииммит бэлиэтин баҕа-айанньыт

Күтэр икки ойоҕоһугар

Күтүр улахан чэри хаалларбыт.

Онтон ыла аны күтэри

Баҕа мииммит маттаҕата дииллэр

Уонна күн бүгүнүгэр диэри

Ону күлүү оҥостон кэпсииллэр.

Ол эрэн хонуу аайы хорос,

Бадараан аайы бал-бал ойуолуур

Баҕа диэн мара үөнү сорох

Көрөөт даҕаны күлүүтэ тохтуур.

Айанньыт диэххин маарына суох,

Сарыабына диэххин санааҥ буолбат,

Ол иһин арай оҕо буолуох,

Оччоҕо туолуо олох да туолбат.

Уйбаан сарыабыс оҕо кэлэн

Тура түһэр биир баҕа иннигэр,

Ол аата кини сүгүннэрэн

Илдьиэхтээҕэ баҕаны дьиэтигэр.

Хайыаҕай, өлүө дуу, быстыа дуу?!

Барар кини баҕа аналлааҕар,

Онно дии кинини арай дуу

Айхаллыыр кыыс оҕо кылааннааҕа!

Уйбаан сарыабыстыын сиэттиһэн

Оргууй хаамар кэрэ сарыабына,

Көмүс күн киэҥ халлаан иэниттэн

Kyyhap кинилэри сарыалынан.

Ойуур-тыа оннугар эмискэ

Улахан куорат баар буола түһэр.

Онно курустаал кирилиэскэ

Сарыысса кинилэри көрсүһэр.

Бу манныгы эттэҕэ поэт

«Мин өйдүүбүн дьикти түгэни» диэн.

Оо, кырдьык, ким да итэҕэйиэх,

Олус да дьикти остуоруйа диэн!

Oҕo сылдьан биһиги бары

Остуоруйа бөҕөтүн истэрбит,

Үгүс да үтүө санаалары

Өрүүтүн кинилэртэн билэрбит.

Ол курдук бу күрэҥ күтэрдэр,

Албын саһыллар, аптаах баҕалар –

Бар дьону кынаттаан көтүтэр

Барылара бараммат баҕалар.

Иирэ талах сэбирдэҕин

Иллэҥ сылдьан түһэрбэккэ,

Алаас, хочо ача күөҕүн

Ааһан иһэн тэпсибэккэ,

Уйаламмыт чыычаахтары

Улдьаа сылдьан үргүппэккэ —

Хотуур, кыраабыл тутаҥҥын,

Ходуһаҕа хомуннаргын.

Эһэлэргэ, эбэлэргэ

Истиҥ тылы этэ-этэ,

Аҕалартан, ийэлэртэн

Алгыс тылын истэ-истэ,

Уолаттардыын, кыргыттардыын

Уоттаах тылы этэ-тыына —

Уоскун-тиискин оҥостоҥҥун,

Отчуттардыын олордоргун.

Олоҥхолуу уостан биэрбэт

Омун-төлөн санааҕынан,

Кэпсээннэрдии кэхтэн биэрбэт

Кэрэ-бэлиэ санааҕынан,

Ырыалардыы ыран биэрбэт

Ыра-баҕа санааҕынан

Сүүһүнэн дьон сүрэхтэрин,

Сөрүүн тыаллыы, сөргүттэргин.

Күндээрэ сырдыыр халлааны,

Күөгэйэ хамсыыр алааһы,

Унаарар уйгу быйаҥы,

Сандаарар самаан сайыны,

Үрэххэ, тыаҕа толору

Үлэлиир-хамсыыр дьоннору

Дьолгор-соргугар холооҥҥун,

Долгуйа туой, хоһоонум!

Былыр дьон сиир аһын,

Таҥнар да таҥаһын

Булара-талара

Бултаһан-алтаһан.

Хара тыа хас маһа

Хахха дуу буолара:

Куобаҕа, саһыла

Куотара, саһара.

Элбэҕэ тайҕаҕа

Эһэтэ, тайаҕа,

Ол ону бултаһар,

Оо, суоһа-суодала!..

Бэрт кыра да сыыһа

Бэйэҕин былдьыыра —

Булчут биир албаһа

Буолара алгыһа.

Аал уота-эһэтин

Аһата-аһата,

Аар тайҕа иччитин

Алгыыра саҥата.

Бэйэтин тылыттан

Бэйэтэ эр ылан,

Эһэ да арҕаҕар

Эрэллик барара.

Ол курдук булчукка

Ураты турукка

Баар буолта, бадаҕа,

Байанай алгыһа.

Дууһам туохтан долгуйарын

Хоһоон гынан хоһуйарым,

Ол түмүгэр төрөөтүҥ эн,

Оо, мин бастакы кинигэм.

Уйаҕыттан күн сырдыгар

Улаатан бүгүн тахсаргар,

Ол иһин да килбиккин эн,

Оо, мин бастакы кинигэм.

Ханыы-үөр тардыһан өтөр

Халлааны кырыйа көтөр,

Хараҥаччы буолуоҥ дуо, эн,

Оо, мин бастакы кинигэм?

Бу остуоруйаны төһө да мин

Бука барытын бэйэм айдарбын,

Саарбах буолуо чуолкайдык арыйарым

Саманна туох туһунан кэпсэнэрин.

Ол аата мин тугу эрэ этэрбин

Уопсайынан эрэ билэн эрдэҕим,

Ити курдук остуоруйа дуу, хоһоон дуу

Иитиллэн тахсар эһигини уруйдуу.

Кунду оҕолоор, дорооболоруҥ!

Күөх сайынтан эҕэрдэ эһиэхэ!

Буһан-хатан буурҕаҕа-силлиэҕэ,

Бука бары буулаҕа дьон буолуҥ!

Ол даҕаны иһин мин эһигини

Остуоруйаҕа ыҥырабын мэлдьи,

Онон, доҕоттоор, бу остуоруйаны

Уустук диэмэҥ, ааҕыҥ хайаан даҕаны!

Арай биирдэ аан дойду үрдүнэн,

Аллара мустан турар дьону

Ааҕа хас биирдиилэрин тобулу

Араҥас Сулустуу көрбүтүнэн,

Баччааҥҥа диэри дьон билбэт мааската

Баччыр оҕо буолан көтөн ааспыта.

Кэнниттэн субу саппай уопсаллара

Кини ыттара уонна куоскалара.

Халлааҥҥа дуу, сиргэ дуу олорор,

Халлааҥҥа көтө сылдьар бу оҕо,

Халлааҥҥа буоллаҕына, ол тоҕо

Хара сир кыылларыныын олорор?

Оттон сир кыыллара хайдах буоланнар,

Ото-маһа суох куйаары буланнар,

Кэрэ диэн ол оҕону батыстылар,

Кинилэр эрэ баардыы сырыстылар?

Сүүччэкэ субурҕалаах хоһоону

Сүүһүм көлөһүнүнэн суруйбутум,

Уһуна бэрт дэтитэн ол ону

Оо, олус даҕаны мин соһуйбутум.

Аахпакка эрэ хоһоону аны

Таһыттан көрөн талар буоллахтара,

Саарбах дуу дьоннор бары даҕаны

Caҥa кэм кыргыттара, уолаттара?..

Оҕо оҕотун, ыччат ыччатын

Ордук үөрэтэр дэһэллэр кинилэр,

Этэллэрэ баҕас быһаччытын

Итини олох билбэт эрээрилэр.

Эдэрдэр элбэҕи билбэт буолан

Элбэхтик саарыы-саарбахтыы барбаттар,

Эппиттэриттэн атын туһунан

Истиэхтэрин даҕаны баҕарбаттар.

Бу курдук кэмигэр ардахтаах

Өҥ сайын өтөрүнэн суоҕа.

Ким эрэ көрүүһүт аҥаардаах

Бу манна билгэлээн туруоҕа.

Айылҕа бэйэтэ ааҕардаах

Хайаан да ортотун булуоҕа.

Ол аата быйыл чараас хаардаах

Олус тымныы кыһын буолуоҕа

Мин хоһооннорбун ааҕан баран,

Биллибэт күүскэ абылатан,

Суруйбат дьонтон сорохторо

Суруйуохтарын баҕардаллар,

Суруйар дьонтон сорохторо

Суруйалларын бырахталлар —

Сахам дьонун санаатын табан

Санарбыт саҥам, эппит этиим

Саатар биирдэ саас-сааһын булан

Саатаммыт буоллаҕа диэх этим.

Аатырбыт этиини ахтан ыллахха,

Арассыыйа сайдыытын былыргыттан

Атахтааччыларынан буолаллара

Аан бастакынан куһаҕан суоллара.

Омуннаах эрээри оруннаах этии,

Ол эрэн биһиги этиэҕиҥ эбии:

«Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ

Улуу тоҥ дойдуну умнумаҥ», — диэн.

Ол дьоҕус сирдээх дьон суоллара, биллэр,

Ооҕуй оҕус ситиминии эриллэр,

Оттон биһиги бэрт өр күүппүт суолбут

Уһунтан-уһун уонна көнө буолбут.

Кэмниэ-кэнэҕэс кини дьэ тутуллан

Киэҥ Сахабыт сирин биир уһугуттан

Ыраахтан-ыраах атын уһугар

Ыппыт охтуу ыҥыра субуллар.

Кыра, улахан кыахтаах массыыналар

Кыһалҕата суох кый-бырах сырсаллар,

Саха атыныы аны кинилэр

Сайыны, кыһыны билиммэттэр.

Ыҥыырдаах, сыарҕалаах айанныыр урут

Ыйы ыйынан айанныыр суолбутун

Көлөһөлөөх аппытынан билигин

Күнүнэн эрэ көтүтэн кэлэбит.

Бүлүү суолун бырыыта-бадараана

Бүгүн үһүйээҥҥэ эрэ хааллаҕа.

Бүттэ кэлэр кэм кэскиллээх суола,

Бүтүн Саха сирин сайдар суола.

Тутулунна дьон улуустан улууска

Кэлэ-бара турар киин уулуссата,

Ол иһин даҕаны биһиги суолбут

Уһунтан-уһун уонна көнө буолбут.

Уруй-айхал улуу тутааччыларга,

Олоҕу тупсара сатааччыларга!

Өрүүтүн маннык үксүү турдуннар

Үтүө дьону кытта үтүө суоллар!

Биһигини даҕаны,

Биллэр, эмиэ иитэллэрэ.

Элэ-была тылларын

Этэн аххан биэрэллэрэ.

Бүгүн бэйэбит аны,

Эдэр дьону иитээрибит,

Элэ-была тылбытын

Этэн аххан биэрээхтиибит.

Оттон кинилэр сарсын,

Эмиэ иитэ, эдэрдэргэ

Элэ-была тылларын

Этэн аххан биэриэхтэрэ.

Үгэс ордук иитэрин

Өйдүөхпүтүгэр диэритин,

Өссө да өр итинник

Өрө тутуохпут тылбытын.

Хаһан сааспыт кэллэ ити?

Ханна эрэ кэҕэ этэр,

Хара тыаны, курус сири

Хайдах курдук сэргэхситэр!

Оттон сайынын бу манна

Ойуу-дьарҕаа аһыыкалар

Атахтарын кыычырҕата

Араастык этэн сыыйаллар.

Онтон халлаан оройугар

Уулах былыт устан тахсар

Уонна аан ийэ дойдубар

Улуу этиҥ этэн барар.

Оо, иһит эрэ эн, атаас,

Айылҕаны биһирэччи!

Биирдии, уоннуу эҥин араас

Биһиэхэ элбэх этээччи.

Ханна эрэ этиҥ этэр,

Хара ууга көҕөн этэр,

Биллэн турар, кэҕэ этэр,

Бэл аһыыка эмиэ этэр.

Хара тыаҕа улар этэр,

Хабыйахаан кытта этэр,

Хаттаамаҕа тугут этэр,

Хаппахчыга хомус этэр.

Ол аата тыа киһитигэр

Олус бэһиэлэй, арааса!

Ол-бу барыта кэпсэтэр

Ойуурга, тыаҕа, алааска.

Дьоннор курдук үлэлээн

Тоҥмот-хаппат суруйааччылар

Бука бары сөбүлээн

Бобуулааҕы суруйааччылар.

Бобуулаах тыл тиийигэс,

Бобуулаах кинигэ сырсыылаах,

Бобуулаах ас минньигэс,

Бобуулаах суол ордук сырыылаах.

Бобуулаах диэн буоллун да,

Буоссата да суох суолталанар,

Сорох дьэ ол иһин да

Соруйан оннук суолу талар.

Кини ол айаныгар

Бобуу-хаайыы муҥнарын ааһар,

Улууну да айбатар,

Улуу киһилии аата хаалар.

Өрүүтүн өлүү-тиллии.

Үйэлэр үүнэллэр, ааһаллар.

Сиргэ бүгүн да син биир

Буойаллар, боболлор, хаайаллар.

Бобуу икки өрүттээх:

Буортулаах эбэтэр туһалаах –

Бобор эрэ мөккүөрдээх

Бобууну арай бобуллуохтаах.

Арай биирдэ, аламай маҥан күн

аан дойдуга ыһыыта күлүмүн,

Кыччыгыйкаан диэн кылаан кыргыттар,

Оччугуйкаан диэн омун уолаттар

Куораттарын киин болуоссатыгар,

Курутуой дьон өссө суохтарыгар,

Бырааптарын иһин охсуһаары,

Быһаччыта, собостуопкалаары,

Холбоһон баран хос уулуссаттан

Кутуллан кииртэрэ, уулуу устан.

Уонна дьэ онно саҕаламмыта

Улуу миитин. Кини өр барбыта.

Кыргыттар, уолаттар трибуунаҕа

Кыраһыабайдара, улуулара!

Кыраларын олох умналлара,

Кырдьыктарын манна булаллара

Саҥаттан саҥа араатар тахсан

Саҥарара абаран-сатаран,

Хаһаанылла сылдьыбыт тыллара

Хаһаахтан хостуурдуу кутуллара.

Ити уоттаах-төлөннөөх тыллары

Этэр уолаттары-кыргыттары

Болҕойон ахан истибит норуот

Бу мантан эрэ көҥүлүн булуох

Өрө-санаата өрүкүйбүтэ,

Үүнэ-тэһиинэ төлөрүйбүтэ,

Эмискэ инник диэки хаампытын

Бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта.

Болуоссат үрдүнэн “Ураа” хаһыы

Унаарыйбыта ыраах сатарыы.

Барааттыыр болуоссаты толору

Бачча эрдэ мустубут дьоннору,

Уопсастыба олоҕун-дьаһаҕын

Огдолутаары дьаһаммыттарын,

Бастаан сиэр курдук сэрэтэлээри,

Бадаҕа, онтон кэһэтэлээри,

Ол улуу айдаан буолбут сиригэр

Омуоннар тиийэн кэлбитттэригэр,

Киинэҕэ уһуллааччылартан атын

Ким да суох этэ онно букатын.

Сатаан да төһөнү сатыахтарай!

Кистиэхтэрэ дуу сааларын арай!..

Омуоннар ол эрэн куоппатылар,

Оннооҕор мух-мах да буолбатылар:

“Киирсии сыанатын киинэҕэ оонньуу

Кэллибит”, – дэстилэр күлэ-оонньуу.

Охсуһууну оонньуур диэн биллэр суол,

Онно бэлэм эҥин наадата суох –

Дубиинкалар өрө күөрэйдилэр,

Турар дьону тута үрэйдилэр.

1997 сыл.

Сүүнэ күөл эрээри тыымпылыы

Сүһүөхтээх боруу от тулалаах.

Муох-көппөх кытыыта дыгдаҥныы

Боруулаах күөл, бука, куталаах.

Боруҥуй быыһыттан туртаҥныы.

Бу устан тахсаллар тааҕы-таах

Модун диэн көтөрдөр туос тыылыы.

Боруулаах күөл булгу кубалаах.

Боруулаах күөл, бука, куталаах,

Боруулаах күөл булгу кубалаах —

Бобуулаах барыта кутталлаах!

Бука диэн иһиттин кулгаахтаах.

Иэдээн бөрө оҕолоро

Иҥсэлэрэ-оботторо:

Иһийэ сытан эмискэ,

Ийэлэрин тыаһын истэн,

Эмиийдэрин эмээрилэр,

Итии үүтү иһээрилэр

Икки өттүгэр кинилэр

Иилиҥкэйдэһэ түһэллэр.

Ийэ бөрө соҕотоҕун

Иитэр эбит оҕолорун —

Иитиэх-аһатыах диэтэххэ,

Эрэйдээх ол бэл сиэмэххэ.

Кини онтон кыбырыттан

Киҥин-хаанын үүтүн кытта

Биэрэр курдук оҕотугар:

Мэлдьи хааны тоҕоругар.

Оо, эмиэ улуйар бөрө.

Улуйуу уһуна, өрө

Ойуур-тыа кыылын уолутар,

Охтуоҕар дылы ойутар,

Иҥиирдээх бэрдин элэтэр,

Эстиэҕэр диэри эргитэр,

Сырыылаах бэрдин сыһытар,

Сытыаҕар дылы сылатар.

Соҕотоҕун тахсан тыаҕа

Сур бөрөнү бултаһыаҕы,

Сутаан сылдьар буолан кини

Суоһа-суодала бэрт ини…

Эр санаа ити түмүгэр

Эбиллибэт дьон сүрэҕэр —

Сиэмэх кыылга сороҕугар

Сиэтэр да баар хоргуһугар.

Өр көрдөөн буллум өтөхпүн,

Көрдүм онно көрбөтөхпүн.

Торума эрэ тулуһан

Турар туруорбах балаҕан.

Сорох-сорох эркиннэрэ

Сууллан түспүт эмэҕирэн.

Оттон иһин мала-сала

Уу аҕалбыт урусхала.

Көмүлүөк хаҥас чанчыгар –

Күлбүһэхтэр, чабычахтар,

Иһиттэрин сууйа туран

Ийэм субу барбыт тахсан…

Хайдах эрэ дьик гынабын,

Халбарытабын харахпын.

Хоспох, хотон, күрүө-xahaa

Хотторбутттар эмиэ наһаа.

Аҕам туппут сэлээмэтэ

Хаалбыт арай элээмэтэ.

Хайаан атын буолуой өтөх,

Хата күл буолан көппөтөх.

Толооммут, ойуурбут, күөлбүт

Тураллар өссө да нүөллүк.

Көтөллөр чыычаахтар, кустар,

Көтөллөр субу, чугаспар.

Усталлар үpүҥ былыттар,

Онно көстөллөр кыһыттар.

Биллибэт тыллаах суруктар

Миигин ыҥырар курдуктар…

Мин кэлиэм, кэлиэм эһиэхэ,

Эһиги күндүгүт миэхэ!

Олоруом бу дьикти сиргэ

Отуу туттан сэдэмдьигэ…

Бу тугу да туойуу

Буоҕа суох кэмигэр

Кырдьыгы суруйуу

Кыччыыр дьиҥ иһигэр

Түбүккэ сэниэбит баранар,

Түмүгэр тугу да оҥорбоппут.

Ол айыытыгар буолуо, баҕар,

Хайдах эрэ сатаан олорбоппут.

Омуннаах-төлөннөөх санаабыт

Олус эрдэ уота-күөһэ сүтэр,

Ол курдук дьэ олох сылаатын

Уоран биһиэхэ уган кэбиһэр.

Оо, өр буолбат! Олохтон салҕыы

Омсолоох өрүттэрэ көстөллөр.

Кэрэ суоҕар киһиэхэ салгыы

Кэдэрги кэмэлдьилэр көбөллөр.

Оннооҕор сайдам санаалаахтар

Оччо-бачча онтон үрдээбэттэр,

 Олоххо сөп буола сатааннар

 Ойуулаах түүллэри түһээбэттэр.

Ол курдук тэҥнэһэ түһэллэр

Бары кыралар, бары улуулар.

Ол эрэн бу маннык түгэннэр

Тоҕо эрэ дууһабын муҥнууллар.

Үрүмэччи кынатын өҥө

Өлбөөдүйдүн да сонно суох буолар,

Оттон киһи оннооҕор бөҕө:

Өҥө да сүттэр, үйэтин туолар.

Аттаах, сатыы, табалаах

Ааһара бэрт ахсааннаах

Айан суола кураанах,

Айыы ыала тулаайах

Кэрэ мааны кыргыгтар

Кэргэн тахсан барбачтар,

Көрдөөх-нардаах уолаттар

Күтүөт бэрдэ буолбаттар

Оруос бурдук, арыы, эт

Оҕуһунан тиэллибэт,

Ыраах тыаттан даҕаны

Ырдан суох аны.

Булан-талан олорбут

Булчут-алчыт дьоннорбут

От-мас саҥа ситиитэ

Барбыттара сэриигэ.

Ойор куннээх олохпут,

Уунан ыспыт уот курдук,

Эмискэччи умуллан

Эргийбитэ муҥунан.

Оттуу-мастыы тахсаллар

Оҕонньоттор, дьахталлар,

Аас-туор олох дьиэлэри

Арыйталыыр киирээри.

Балаҕаттар тымныылар,

Маһы эрэ барыыллар,

Аччыктаабыт, тоҥмут дьон

Арахсыбат оһохтон.

Хоспохторго, ампаарга

Ас киллэрэ-таһаара

Оччо ким да тиэстибэт,

Орох суолу тэпсибэт.

Урут үүппүт үлүгэр

Үрүт турар үгэҕэр

Астаах-үөллээх чабычах

Аны адьас аҕыйах.

Ийэм нуорма бурдугун

Уонна тугу булбутун

Ытык астыы кэмчилиир,

Ыйбыт бүтүо ыраах диир.

Ac көрдөөн ытаатахха

Аһыннар да ийэбит,

Бу аны санаатахха,

Букатын биэрбэт эбит.

Өлүүгүттэн ордугу,

Өллөнүөҕүҥ курдугу

Сатаммата биэрэрэ

Саппаас аһын сиэтэрэ.

Өлбөт эрэ бэтэрээ

Өттүнэн үссэнээхтээ:

Аһын сыыһын быһа сиэн

Аҕыйах дуо быстар диэн!..

Арыылаах лэппиэскэни

Арай түһээн сиэҥ ини —

Олоробут хааһынан,

Уу-хаар курдук аһынан.

Бу ас аата бутугас,

Буруйа диэн убаҕас.

Уу-хаар ас диэн уу-хаар ас,

Ол эрээри ол да ас.

Арыт ардыгар баҕас

Абыраллаах бөҕө ас,

Былыргыттан маннык ас —

Быстыаҥхаҕа бастыҥ ас.

Ол биһиги даҕаны

Уоттаах сэрии саҕана

Бутугастаан аһааммыт,

Бука, тыыннаах хааллахпыт.

Аһа-үөлэ тиийбэтэх

Аан дойдуга бэрт элбэх.

Кэмчи-харыс дьон баара

Киһи аймах биир баайа.

Кэмчиһиттэр, харыстар

Кэччэлэртэн атыттар

Бухатыыр курдук, эн тураҕын бу манна

Алааһыҥ солколуу суугунуур ачата

Эн диэтэх киһини тобугун аннынан

Тоҥхоҥнуу, хоҥкуҥнуу турар бу.

Кинини кэһэриҥ, үрдүнэн көтөрүҥ,

Сүөһүгэ сиэтэриҥ – эн бэйэҥ көҥүлүҥ.

От – уйгу быйаҥ диэн охсоруҥ-мунньарыҥ,

Уурарыҥ-тутарыҥ – ол эмиэ көҥүлүҥ.

Ол эрэн умнума, күннээн да сылдьаҥҥын

Төрөөбүт алааһыҥ түптэтин буруотун,

Бу сиртэн күүс ылан бухатыыр буолбуккун–•

Аны эн тобуктаан тоҥхоҥноо киниэхэ!

Бүгүн мэник уолчаан,

Оттон сарсын эр киһи,

Күнү ыыта сатаан,

Күөх мастары кэрдимэ.

Уол оҕо сүгэтэ

Оспот бааһы таһаарар,

Эр киһи сүрэҕэр

Ити чэри хаалларар.

Дьиэ-уот, күрүө-хаһаа

Туттар кэмиҥ кэлиэҕэ,

Дьэ эн онно анаан

Бу мастары кэрдиэҕиҥ.

Коля быыкаан быраатын

Коляскаҕа соһон кэлэр-барар.

Сааскы салгын ырааһын!

Сашка төһө эрэ абыранар.

Коляскатын тохтотон

Коля арай эргиллэн көрбүтэ,

Саҥата суох олорон,

Сашката утуйан хаалбыт этэ.

Коля олус ыксаата,

Коля бэйэтэ да бэрт кырата:

Салгын сиэхтээх быраата

Тахсаат да бу утуйа сытара.

— Сашка, маамаҥ туох диэҕэй

Салгыны сиэбэккэ утуйбуккун?..

Сааскы салгын сибиэһэй!

Сашка, ыл уһугун, ыл уһугун!..

Уу чуумпу, сөп-сөрүүн ойуурун-тыатын

Уйгулаах салгынынан тыына-тыына,

Сөбүлүүрүнэн сылдьан кырдьаҕаспыт

Сүүһүн туоллар ханнык дии

санаабыппыт,

Сүрэҕэ баҕарбыт үлэтигэр

Сүһүөҕэ кыайбатах түгэнигэр

Сүпсүктээх түбүк сөрүү тардан,

Сүр соһуччутук илдьэ барда.

Ол эрээри кини курдук

Уостубат тэтимнээх дьоннор

Бу сиргэ онтон атыннык,

Бука, сатаан олорботтор.

Айаллар-туталлар кинилэр өрүү

Айа-тута үөрэммиттэринэн,

Кэлбитэ баар буолар ол кэмҥэ өлүү

Бэйэлэрэ да билбэттэринэн.

Бэлиэ олоҕу олорон бэрт дьоһуннук

Биһигиттэн бүгүн барда эмиэ оннук

Саха литературатын саҕаласпыт

Саамай уһун үйэлээх биир

кылаассыкпыт.

Кини үгүс кэрэ айымньылара:

Кэпсээннэрэ уонна дыраамалара

Хрестоматия буолан ааҕылла

Кэлэр көлүөнэлэргэ хааллылар.

Быдан дьылларга быраһаай,

Күкүр Уус, Сайсары, Айаал!

Айан кээспит эн уобарастарыҥ —

Аны билигин эн аргыстарыҥ

Элээннии, кэккэлии сырсыахтара,

Эн ааккын ааттата сылдьыахтара.

Суруйааччыга онтон үйэлээх, үрдүк

Суох буолуоҕа, бука, атын өйдөбүнньүк.

Бу санньыар күннэргэ, бар дьонум,

эһиги

Бу курус тыллары өйдөөн дуу кэбиһиҥ:

Орто дойду сүпсүктээх олоҕуттан

Олус эрдэ охсуу ылбат туһуттан

Олох да ыраах сылдьыҥ киниттэн,

Ордук сэттэ уон сааскыт кэнниттэн —

Кырдьаҕас киһи ол курдук ардыгар

Кыра да охсууну ыардык ылынар.

Сайыны быһа кураан буолан

Сир ньуура хайыта хатта.

Дьоһуннаах үрэх уута уолан

Дьоҕойон сыккырыы сытта.

Эйимнэрэ эрэ хааланнар

Элгээн бөҕө чөҥөрүстэ,

Хаарыаннаах балыктар хаалланнар

Хас элгээн хамсыы мөҕүстэ.

Баһаам балыгы быыһаарылар

Манна дьоннор түмүстүлэр,

Көмө быһыты быһаарылар

Күрдьэх үөһэ түһүстүлэр.

Күлүмэх үлэни көрсөннөр

Ытыстара хабылынна,

Киэһэлик киэҥ ууну көрөннөр

Санаалара табылынна.

Үөрүү кыыма чаҕылыҥнаата

Өрөгөйдүүр харахтарга:

Күҥҥэ оонньуу кылбачыҥнаата

Күстэх көмүс хатырыга.

Махтал, баһыыба быыкаа дьоҥҥо

Быйыттартан, күстэхтэртэн!

Быыкаа дьоннор аны оол онно

Күөрэҥнэһэр күрдьэхтэрэ…

Бука, сайыҥҥы түүн быданнаан,

Бороҥуйа быһыытыйда,

Ыҥыртыыр саҥа бу сатыылаан

Сыыр үрдүттэн сатарыйда.

Быстыахтара дуо: үлэһиттэр

Быһаарсыһа сатаатылар,

Ону ол диэбэккэ кэлбиттэр

Утуталыы таһаардылар.

Сайыны быһа кураан буолан,

Сир ньуура хайыта хатта.

Дьоһуннаах үрэх уута уолан

Дьоҕойон сыккырыы сытта.

Эйимнэрэ эрэ хааланнар

Элгээн бөҕө чөҥнөрүстэ,

Хаарыаннаах балыктар хаалланнар,

Хас элгээн хамсыы мөҕүстэ.

Баһаам балыгы быыһаарылар

Манна дьоннор түмүстүлэр,

Көмө быһыты быһаарылар

Күрдьэх үөһэ түһүстүлэр.

Күлүмэх үлэни көрсөннөр

Ытыстара хабылынна,

Киэһэлик киэҥ ууну көрөннөр

Санаалара табылынна.

Үөpүү кыыма чаҕылыҥнаата

Өрөгөйдүүр харахтарга:

Күҥҥэ оонньуу кылбачыҥнаата

Күстэх көмүс хатырыга.

Махтал, баһыыба быыкаа дьоҥҥо

Быйыттартан, күстэхтэртэн!

Быыкаа дьоннор аны оол онно

Kүөрэҥнэһэр күрдьэхтэрэ…

Бука, cайыҥҥы түүн быданнаан,

Боруҥуйа быһыытыйда,

Ыҥыртыыр саҥа бу сатыылаан

Сыыр үрдүттэн сатарыйда.

Быстыахтара дуо, үлэһиттэр

Быһаарсыһа сатаатылар,

Ону ол диэбэккэ кэлбиттэр

Утуталыы таһаардылар.

Ветераннар, ветераннар,

Биирдии кэлэн тураҕыт,

Сыллар-күннэр ыраатаннар

Сылайбыттыы туттаҕыт.

Кэтэһиини-манаһыыны

Кэрэйбэккэ кэллэххит:

Аны араас маҕаһыыны

Маныыр — эһиги үлэҕит.

Оттон уһун уочараттар

Ойдон биэрбэт кэлимнэр,

Онно туран уолдьаспыттар

Оргуйарга бэлэмнэр.

Көҥүүр курдук көрүүлэри

Көрбөтөҕө буолаҕыт,

Толуоннаргыт өлүүлэрин

Тутаат тута куотаҕыт…

«Ветераннар, ветераннар!..» —

Мэҥийэбит мунньахха,

«Ветераннар, ветераннар!..» —

Мэктиэлиибит уураахха.

Ууга-уокка умайбатах

Оҕо дьоннор кинилэр

Оннук өрүү кыайа-хото

Олоруохтаах үһүлэр.

Ону баара оҕонньоттор

Оҕолоохтор, сиэннээхтэр,

Олус араас олохтоохтор,

Омсолоохтор, сиэрдээхтэр.

Хабыр кэмнэр геройдара

Ханна эрэ сырсаллар —

Биһигини кытта арай

Ветераннар сылдьаллар.

Олорор дьон быһыытынан

Уочаракка кэлэллэр,

Олох суолун кытыытынан

Оҕонньоттор иһэллэр…

Хаһан эрэ кырдьаҕаһы

«Хааһахха сүгэ сылдьан»,

Ытык киһиттэн алгыһын

Ылаллара үһү дьон.

Айылҕа барыга лоп-бааччы,

Уурбут-туппут курдук барыта,

Мапы гармония диэн ааттааччы

Корбут эрэ бука барыта.

Араас он нор тэггҥэ дьүөрэлэһэн

Айаллар дьикти айылҕаны,

Толоро сатаама ол иһин эн

Чорботон биир эрэ баҕаны,

Ол баайтан оҕус, ат соһуоҕунан

Ууруиа сатаама олүүгүн,

Ол курдук айылҕа сокуонунан

Ылбытыҥ саҕаны толүүгүн.

Үүттэн сүогэйин холбуйар курдук,

Үорүүтүн эрэ эн ылыма,

Арыьптан уутуы араарар курдук,

Атынын эн антах анньыма.

Арахсыспаттар үорүү-хомолто,

Өлуү-тиллии орүү бииргэлэр,

Ону ойдөобүт эрэ олоххо

Гармония диэн тугун билэр.

Оонньуур күҥҥэ уон араас кырааска,

Чаҕылҕан, этиҥ дапсылҕана —

Үчүгэй да бу кэмҥэ алааска,

Минньигэс даҕаны салгына!

Оо, мин дойдум ойуура, алааһа,

Оһуордаах-симэхтээх күох саата —

Ол барыта биир косгүү арааһа,

Гармония диэн кини аата.

Айылҕа барыта лоп:бааччы,

Уурбут-туппут курдук барыта,

Бу маны олоххо баҕарааччы

Муударай буолуохтаах кырата.

Таҥара сөпкө айбатах туох баары,

Эбэтэр соруйан буккуйбут дуу

Аан дойду олоҕун түҥнэри-таары?

Ханнык кэрэ кыыстан харда тапталы

Хап-сабар көрсөн, хас улуу поэт

Уҕарыппыттааҕай уоттаах тапталын?!

Бэл Беатриче, номоххо киирээри,

Таҥара уолун тапталын күүһүн

Этинэн-хаанынан истэр эрээри,

Хардары таптаан хаана оонньооботох,

Убайын курдук дуу, саатар биирдэ,

Улуу поэты уураан дьоллооботох.

Сирдээҕи олоҕу аҥарын ааһан,

Сир дьолун билбэтэх абатыгар,

Данте тапталын уотугар уһааран,

Айбыта сиргэ таптал поэматын,

Баҕарбыта буолуо онно, баҕар,

 Таптаабыты тапталлааҕа таптыаҕын.

Доҕоччугуом, сүрэх баҕарбытын,

Сүһүөx кыайбата диэн баар эбит.

Били эйиэхэ ыллык барарын

Тибии дэлби тибэн кэбиспит.

Баттыкпын ылан бара сатаатым…

Син ыраах охтубут үһүбүн…

Түһээн дуу, түүнү быһа ытаатым.

Түһээн ытыыр – үчүгэй үһү…

Бу киһи хоһооно —

Кээмэйэ биир кэмэ,

Тыла да холооно —

Салгытта дэһимэҥ:

Бигэнэр биһикпин

Түгэҕин тэлимэҥ,

Тирэнэр тирэхпин

Түҥнэри тэбимэҥ…

Төһө да эдэрбэр

Арахпьгг буолларбын,

Үөскээбит сирдэрбэр

Үктүүбүн суолларбын.

Мин чуумпу тыаларбар

Дуоһуйа хаамабын,

Мин таптыыр ыалларбар

Тардыллан хаалабын.

Сэһэммит номоҕо,

Кырдьыга, биир үксүн,

Ол эрэн ол онтон

Кэҥиир ээ мин .көхсүм…

Бу киһи санаата —

Ардыгар дириҥэ,

Ардыгар дьарата —

Аймаата дэһимэҥ:

Бу санаа оонньуутун

Бука диэн сиримэҥ,

Уол оҕо туруутун

Судургу дэһимэҥ…

Кырабар, уу баһар

Күөл тэҥэ муораҕа —

Хонуу да уутугар

Сөтүө сөп буолара.

Оттон бу билигин

Балыктыы устабын,

Муораҕа эрэ мин

Таҥаспын устабын.

Бу мунан ылааһын

Дьараттан ээ, дьиҥэ;

Манта суох арааһа,

Суох  санаа дириҥэ…

Бу киһи ырыата —

Тиҥийэр тэтимэ,

Ыҥырар ырата —

Сылатта дэһимэҥ.

Дьиҥ киһи хайдаҕын,

Кэлэр кэм кэрэтин

Бэйэбит даҕаны

Билэбит дэһимэҥ…

Сарсыҥҥы саһарҕа —

Бүгүн мин олоҕум!

Ол ону саҥарбат —

Ол сыччах хоргуһум.

Ол аанын арыйбат,

Ол — эмиэ кистэнии;

Ол онтон умайбат,

Ол — эмиэ сэрэнии.

Мин ырыам ыллама

Ол онно ананар —

Ардыгар ылланан,

Олоҕум салҕанар!

Кытыастан түһэн, дөлүһүөн

Быйыл баҕас, оо, үүммүтүөн!

Үүнээри үүнэн өлгөмүөн,

Өлгөмүн ааһан бөдөҥүөн!

Сибэккитэ ол иһин да

Быһаас олус кэрэ этэ:

Уоттуу кыыhа тэтэрбитэ,

Онтон эмискэ сүппүтэ.

Сэбирдэхтэр түспэккэ да

Түүрүллэн сүтэр эбиттэр.

Оннук сүппүт сэбирдэхпит

Отон буолан хаалар эбит.

Кып-кыракый отон баара

Кытарара, улаатара,

Улам-улам эттийэрэ,

Онтон буhан тэтэрэрэ.

Биирдэ сымнаабыт дөлүһүөн

Минньигэһин бэйэн сөҕүөҥ,

Томторго күн аайы суүрүөҥ,

Тото сиэҥҥин үөрүөҥ-көтүөҥ.

Аччык сэрии оҕотугар,

Аспыт этэ ол туһугар –

Быһыыта, сорохпут мөлтүөн

Быыһаабыта ол дөлүһүөн.

Бөдөҥ даҕаны дөлүһүөн,

Бөдөҥ даҕаны дөлүһүөн

Ол сайын кыыhа үүммүтүн,

Оо, хайаан умнуоҥуй бүгүн?!.

Саха саҥатыгар-иҥэтигэр

«Дуу» диэн тыл субу-субу иһиллэр.

Үчүгэй тыл дуу, куһаҕан тыл дуу?

Быһата, ону быһааран көр дуу.

Оонньуулаах бөҕө олох обургу,

Бастаан эрэ барыта судургу:

Уонунан суолтан биири талаҕын,

Онно дьэ таптаххына табаҕын.

Уҥа диэки барар ордуга дуу,

Хаҥас диэки хаамар хаалбыта дуу,

Көнөтүк барар көдьүүстээҕэ дуу,

Эргийэ сүүрэр эрэбилэ дуу?

Саарбахтааҥҥын дуу, саараҥнааҥҥын дуу,

Истиҥ санааҕын этимээри дуу

Элбэхтик даҕаны эн «дуулуугун»,

Этииҥ бүтүүтүн икки уулуугун.

Оҥорору оҥороору туран,

Бүтэрэри бүтэрээри туран

Сүбэ-ама ыйыппыта буолуу

Сөбө эбитэ дуу, сөтөҕөйө дуу?

Биэрэри биэрэн, ылары ылан,

Ыһары ыһан, сиири сиэн баран

Билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуу

Бэрдэ эбитэ дуу, бэттэҕэ дуу?

Хаар диэбитэ уу, уу диэбитэ хаар,

Баһа байҕал, кутуруга куйаар,

Биэрэгэ биллибэт киһи диэннэр,

Биллэр, эттэхтэрэ бэккиһээннэр.

Итини истибит соһуйан дуу

Саҥа аллайыаҕа: «Ама дуу!»

Ол эрэн биһиэхэ ол-бу буолуу

Атын омуктардааҕар ама дуу?

Саха саҥатыгар-иҥэтигэр

«Дуу» диэн тыл субу-субу иһиллэр.

Үчүгэй тыл дуу, куһаҕан тыл дуу?

Быһата, ону быһааран көр дуу.

«Дуу» диэн ыйытыы, көрдөһүү тыла

«Дуу» диэн ылыныы, сөпсөһүү тыла.

«Дуу» диэн тохтотор, толкуйдатар тыл

«Дуу» диэн сахаҕа саамай улуу тыл.

Тоҕо эрэ ол күөх саастыы

Дууһам миэнэ сырдаата,

Ол күөх сааһы саныы-саныы

Ордук кини сырдаата.

Онно ыраах саһарҕалар

Уоттаах кыымы ыһаллар,

Уостан иһэн салҕаналлар

Уонна эмиэ кыыһаллар.

Тоҕо эрэ ол күөх мастыы

Дууһам миэнэ ыллаата,

Ол күөх маһы саныы-саныы

Ордук кини ыллаата.

Мутукчалар, сэбирдэхтэр

Муора курдук тыаһыыллар,

Көрдөөх-нардаах сибэккилэр

Күнү көрсө ыллыыллар.

Тоҕо эрэ ол күөх саастыы

Дууһам миэнэ сырдаата,

Ол күөх сааһы саныы-саныы

Ордук кини сырдаата.

Дьабарааскы үрэн чардыргыыр

Күҥҥэ тахсан олорон,

Көхсүн түүтүттэн уу чаккырыыр

Сахсыннаҕына тохтон.

Сааскы уу уйатыгар туолан

Кини эрдэ таҕыста,

Томторугар быар куустан туран

Доҕотторун сураста.

Дьабарааскылар хороонноохтор

Үрэх хаҥас биэрэгэр,

Оҥойбот биир уйа оннооҕор

Үрэх уҥа биэрэгэр.

Үрэҕи харбаан уҥуор тахсар

Үөрүйэҕэ суох, быһыыта…

Хааллын эйиэхэ, мин атаспар,

Бу таабырын таайыыта…

Сэрии саҕана дьабараны,

Моҕотойу, күтэри,

Күндү буолбаталлар даҕаны

Бултаһарбыт биһиги.

Тириилэрин тиирэн, хатаран

Туттарарбыт лааппыга

Ол ыар кэмнэргэ бэл дьабара

Туохха эрэ наадата.

Оттон биһиги бултуурбутун

Онто да суох таптыырбыт,

Отоннуурбутун, оттуурбутун

Олус бэркэ сатыырбыт.

Хонууга, кыыстыы, кыыһар сардаана,

Хоһоонум тылыгар холбоһон сандаар!

Киһи аймах киэн туттар аҥаара,

Бүгүн мин хоһооммор кини эрэ баар.

Дьахтар диэн тыл араастык иһиллэр:

Үксүгэр ол эрэн үрдүк ырыалыы.

Аны онно мин тылым эбиллэр,

Аан бастаан дьахтары анаан айхаллыы.

Күһүҥҥү күн күдэрик тумана,

Сааскы сарсыарда сандаарар сарыала –

Ити барыта дьахтар туһунан,

Ити барыта эр киһи санаата.

Табыллан дуу чахчытын эттэҕэ,

Таптаабыт дьахтар таабырын курдук диэн?

Кыһыйан дуу кырдьыгын эттэҕэ,

Кыраһыабай дьахтар кыҥкыйа бэрт диэн?

Хас хардыы аайы хайҕанар дьахтар

Хаппырыыстыыра да ханна барыаҕай:

Аат-суол киһини арыт алдьатар,

Ону быһаарар остуоруйа сыалай.

Аатыдаҕа аан бастатан дьахтар

Таптал уйата–чараас сүрэҕинэн,

Орто дойду олоҕор-дьаһаҕар

Улуу ыардары кини сүгэринэн.

Ити эрэн аатын билбэт гына

Аатырдаҕын эн, эр киһи, кинини:

Эн аатырда сылдьыбатаххына,

Бастакы хаһыҥныын барсаахтыа кини.

Таптал дьахтары дьахтар оҥорор,

Өс саас киниэхэ үтүөнү өлөрөр.

Силлиэ-тыал түһэр – сир ийэ тоҥор,

Итии күн тыгар – ийэ сир көҕөрөр.

Биир сыл иһигэр,бадаҕа,

Мээнэ улаатар эбиккин.

Оо, мин былырыын баччаҕа

Олус да кыра эбиппин!

Биирдии сыл буола-буолабын

Мин сүр диэн уларыйабын:

Былырыын кыра бэйэбин

Быйыл нэһиилэ билэбин.

Сүүрбэччэбэр эҥин курдук

Сүппүтэ ол дьикти турук.

Улааппытым ол кэнниттэн

Олох илэ бэйэбинэн.

Уончалаах оҕо сайдарын

Ордук мин онно биллэҕим

Итиэннэ дьэ ол хайдаҕын

Эһиэхэ кэпсээн эрдэҕим.

Биир сыл иһигэр, атасчаан,

Мээнэ улаатар эбиккин,

Эн, былырыыҥҥы кырачаан,

Быйыл улахан киһигин.

Эн ыраах кыстаан бараҥҥын,

Эргиллэн дьиэҕэр кэлбитиҥ

Мэлдьи тэҥнэһэp мастаргын

Бэрт элбэхтэрин сиппиккин.

Былырыын тохтуур сирдэргин

Быйыл эн көҥүл ааһаҕын.

Урут билэр кинигэҕин

Олох атыннык ааҕаҕын.

Атын дьоннор курдук

Айгыстыбакка эрэ кини

Уурбут-туппут курдук

Оҥорон кэбистэҕэ ити.

Дьэ бу дьиҥнээх талаан!

Дьикти баар манна барытыгар:

Эн үөрүгэс муҥнаан

Ыллараҕын кини абыгар.

Эриэккэс санаалар

Эмискэ дууһаҕар туолаллар,

Итиэннэ, санааҕар,

Эҥкилэ суох хоһоон буолаллар.

Урут эн хоһоону

Оҥоро сатаан суруйарыҥ,

Тыллары холбооһун

Ньыматын сатаан туһанарыҥ.

Тыыннаах тылы-өһү

Эппэтэх буолан иһээхтиириҥ,

Тура-тура бөҕү

Дьоҥҥор-сэргэҕэр бэлэхтиириҥ…

Мин дьиэм таһа дьикти үчүгэй!

Хас сарсыарда аайытын сүөгэй

Үүттээх чэйи иһэн баран,

Өр сылдьабын онно тахсан.

Күөх халлаан саамай оройугар

Күнүм күөрэйэ ойоругар

Кыһыл көмүс бүлүүһэлии

Кыыһан тахсар күлүмүрдүү.

Көмүс кыымнаах кини сыдьаайа

Күлэр-оонньуур хас от-мас аайы,

Көҥүл босхо бу манна мин

Күөх тыалыы дуу күүлэйдиибин.

Сайыҥҥы күнүм сыламыгар

Салгылаан бараммын ардыгар

Талыы хонууга кэлэммин

Таалалыыбын күөх окко мин.

Онтон итийэн бардаҕына,

Ойуур күлүгэ түһэр гына,

От-мас иһигэр киирэммин

Олорунаи кэбиһэбин.

Сибэккилэр төбөлөрүгэр

Сэмэгэттэр, үрүмэччилэр

Ситиһэ көтөн кэлэннэр

Ситиннэ-манна түһэллэр.

Араас үөн-көйүүр эгэлгэтин

Ааҕан даҕаны эн сиппэккин:

Уҥа-хаҥас эп-элэҥнэс,

От-мас быыһа эп-эймэҥнэс.

Тула даах-дуух буола түһэннэр

Тураахтар көтө үөрэнэллэр,

Кулуннуу кистии-кистиилэр

Кугас элиэлэр элбииллэр.

Чаччыгыныардар, тоҥсоҕойдор

Чардырҕаһаллар, тоҥсуйаллар,

Чыычаахтарым үөһэ көтө

Чырыптыыллар үөрэ-көтө.

Арай дьэ бу оргуйа турар

Аан дойду көрүн ортотугар

Хайдах эрэ хара суордар

Хаһыылара олус уордар.

Ол эрэн ол бүтэр эмискэ:

Уулаах былыттар элэстэнэ

Халлааҥҥа сырсан тахсаннар

Хаарыаннаах күммүн сабаллар.

Итиэннэ куотуом ыккардыгар

Этиҥнээх ардах биирдэ кутар —

Сэбирдэхтэр, мутукчалар

Сиидэ курдук чоккурастар.

Айылҕам дьиктилээх дууһунан

Астыныахпар диэритин суунан,

Курулас ардах кэнниттэн

Куурдунабын күҥҥэ иттэн.

Күөх халлаан улам ырааһырар,

Күн уота өссө сылааһырар,

Сир-дойду суунан-тараанан

Симэнэр күндү тааһынан.

Дьиэм таһыгар баар от охсуллан

Дьикти сытынан туолар тулам,

Уруут-урут оҕо сааспар

Оттуу сылдьарбын санатар…

Ойуурум, толоонум, ходуһам

Олбуорум иһигэр холбоһон,

Төгүрүк сылга ахтыллар

Төрөөбүт дойдум буолаллар.

Онно мин таҕыстым даҕаны

Отоннообутунан барабын,

Хордьоҥ соҕус да буоллаллар

Хойуутук үүнэн тураллар.

Толоонум тэтэркэй дьэдьэннээх,

Томторо бэл киис тиҥилэхтээх —

Дөлүһүөммүн, моонньоҕоммун

Төрүт хойут хомуйуоҕум.

Оттон сайыны мин аан бастаан

Онно көрсөбүн хаптаҕастаан.

Ойуур-тыа уйгу быйаҥа —

Отон арааһа баар манна.

Тэлгэһэбин кытта дьиэм таһын

Тилийэ үүммүт отум-маһым,

Аттыбар тыыннаах олбуору

Анньыбыт курдук туруору.

Хара талахтар, титириктэр,

Хахыйахтар уонна тэтиҥнэр

Ханыылаһа сиэттиһэннэр

Халыйа сүүрэн киирбиттэр.

Титириктэрим хаһан эрэ

Тииттэр буолан лиҥкинэһиэхтэрэ,

Саастыы атын да мастарым

Саарбахтыыбын хаалсыахтарын.

Оччоҕо эмиэ баараҕай тыа

Оргууй аҕай суугунуу тыаһыа,

Кэҕэ көтөр кэлэн түһэн

Кэпсиэҕэ түүнү эргитэн.

Симэх-оһуор сэбирдэхтэрэ

Сиккиэр тыалга тэлибирэһэ,

Үтүө мастар үүнүөхтэрэ,

Үгүс дьону үөрдүөхтэрэ.

Арай дьэ бу от-мас саҥалыы,

Атыннык уонна уу сахалыы

Уустаан-ураннаан суруллуон —

Онно, баҕар, мин суох буолуом.

Бу сиртэн биһиги барыбыт

Букатын олорон барабыт,

Бу турар күөх оттор-мастар

Бука, ону сайыспаттар.

Тыыннаах айылҕа кэхтэр-тиллэр,

Тыһыынча сыллартан ол биллэр,

Оттон киһи эрэйдээххэ,

Оннук кыах суох, сэрэйдэххэ.

Мин да күнүм киирэн эрдэҕэ,

Билигин түүҥҥү сиик түһүөҕэ —

Тоҕо эрэ дьиэлээн иһэн

Туруоҕум тохтоон ол эрэн.

Чугас ыал түптэтин буруота

Тулабар унаара устуоҕа,

Минньигэстик аҥылыйан,

Миэхэ кэлиэ намылыйан.

Ынах үөрэ кумаартан куотан

Ыксалынан ааһыа таспынан,

Айаатыаҕа ала кунан

Атыыр оҕустуу туттунан.

Сылгылар кистээн дьырылата

Сырсыахтара сири доргута —

Сайыҥҥы чуумпу киэһэҕэ

Сайылык тыына биллиэҕэ.

Ахтылҕан долгунун кэриэтэ,

Айылҕа тапталын бэлиэтэ

Ити курдук эн санааҕар

Эмискэччи биллэн ааһар.

Оннук мин дьиэм таһын киэһэтэ,

Олохпун барытын киэргэтэ,

Санатар дуу оҕо сааспын,

Сайылыкпын, күөх алааспын.

Ханнык эрэ биир маннык түгэн

Хаалан хаалар сүрэххэр бүгэн,

Ити сөп буола-буолаҕын

Эн ону суохтаан ылаҕын.

Сороҕор олус дуу ахтаҥҥын

Суоҕу даҕаны баар гынаҕын,

Суох бэйэтин маарынынан

Солбуллар манна баарынан.

Оччоҕо субу эн иннигэр

Умнуллубут барыта тиллэр —

Саманна мин көрдүм бүгүн

Сахам сирин бүтүннүүтүн.

Бу чуумпу сайыҥҥы киэһэлэр —

Бу миэхэ кистэлэҥ бэлиэлэр,

Өбүгэм үтүө үгэһэ

Өссө да тыыннаах үгүһэ.

Сайылык диэн саха баҕата

Саад курдук буолуохтаах, бадаҕа:

Үүнээйи баара тулаҕар

Үөрүүнү кутар дууһаҕар.

Тиэргэҥҥэ үүнэр күөх мастары

Тэҥҥэ көр оҕоҕун кытары

Уонна ыраах дойдуларга

Ымсыырбакка олор манна.

Ол курдук кыранан сөп буолан,

Олоруоҥ дьолунан эн туолан

Итиэннэ миигинниин бииргэ

Этиэҕиҥ сиргэ-сибииргэ:

Мин дьиэм таһа дьикти үчүгэй!

Хас сарсыарда аайытын сүөгэй

Үүттээх чэйи иһэн баран,

Өр сылдьабын онно тахсан.

***

Аан дойду хас биирдии киһиэхэ —

Айыллыбыт алаһа дьиэтэ,

Ууһуур уйата ол аата,

Ону баара, ону бара.

Айгыр силик аан ийэ дойдум,

Айхаллаан мин бүгүн хоһуйдум

Эн дьиҥ бэйэҕин буолбакка,

Эн маарыҥҥын биир олбуорга.

Ол курдук бу саҥа үйэҕэ

Олоҕу хара күүс үрэйдэ,

Күн сирин бас билэн кини

Күрүөҕэ хаайда киһини.

Ойуурбут, толооммут күлүмнүү

Отоннуун, салгынныын бүтүннүү

Аны чааһынай илиигэ

Арсыыннаах таҥастыы киирдэ.

Онно кими да, биллэн турар,

Ол дьон адьас чугаһаппаттар,

Оонньообут даҕаны сириҥ

Угуйа турдун эйигин.

Төрөөбүт-үөскээбит буоргуттан

Төннүөҕүн сыаптаах ыт уоруттан,

Оттон ааһыаҥ суолларынан,

Ону төлүөҥ дуолларынан.

Сирэ-уота суох хаалбыт дьоҥҥо

Сирэм күөх алааска, толооҥҥо

Сарсыарда аайы кытыастар

Сарыаллар аны кыыспаттар.

Күөх тыаҕа көҥүл-босхо тахсан

Күүлэйдиир бырааптара быстан,

Абаран буолуо кинилэр

Айманан бөҕө кэлэллэр.

Арааһа, биһиги бары да

Айылҕагган маттахпытына,

Сайыҥҥы кэрэ күн ордук

Санаарҕыыбыт оҕо курдук.

Бу маннык кэмнэргэ ардыгар

Букатын биллибэт күн тыгар,

Ким эрэ үтүө санаата

Кэлэр көмөҕө ол аата.

Онуоха холобур кэриэтэ,

Оннук да дьон баарын бэлиэтээн

Кэпсээн ааһыым эһиэхэ мин

Киэн туттар биир түбэлтэбин.

Өҥ сайын өрөгөй чааһыгар

Үгүс сыл үүннэрбит саадыгар,

Миигин бүгүн даачатыгар

Билэр киһим ыалдьыттатар.

Аан дойду араас үүнээйитэ,

Арааһа, манна үүнэр этэ —

Хас хардыы аайы ыалларбын

Хайгыыртан соло буолбаппын.

Бу улуу ыһыллыы кэмигэр

Бу маннык олоҕу киэргэтэр

Кытаанах биир быһаарыныы

Кырдьык да хайҕаллаах быһыы.

Бу ыал курдук, атыттар эмиэ

Бука, ол иһигэр мин эмиэ

Үлэбитин-хамнаспытын

Өрө тутуоҕуҥ бастатан.

Дьиэ-уот туттан, от-мас олордон,

Дьиҥнээхтик олоҕу оҥостон

Үүнүөҕүҥ-сайдыаҕыҥ бары

Үйэбит-сааспыт тухары.

Муударай дьон буола сатааммыт

Муҥнаныахтааҕар араастааммыт,

Үксэтиэҕиҥ билиибитин,

Үөскэтиэҕиҥ бэйэбитин.

Биһиги оннук эрэ гынан

Биллиэхпит омук быһыытынан,

Ону ким да билиҥҥитэ

Оччо-бачча билиммэтэ.

Олоҥхолооммут, хомустааммыт

Омуктарга баран бастааммыт,

Оо, бу сахалар! — дэтэбит,

Онон, арааһа, бүтэбит.

Ханнык да омук биллэригэр,

Ханнык да дойду тиллэригэр

Өй-санаа үрдүгэ наада,

Күүс-күдэх көхтөөҕө наада.

Аныгы дьон-сэргэ олоҕо,

Атыннаах да буоллар сороҕо,

Оҥоро сатыыр хардыыта —

Урукку айан салгыыта.

Аныгы сиэр-майгы даҕаны

Алдьатан кыайбата барытын —

Олох сүрүн хайысхата

Олох тиэрэ хайыспата.

Түбэһиэх, көрүнньүк талааннар

Түүннэри баҕар айдаардыннар,

Үтүө-мааны үгэс эрэ

Өлбөт үйэлээх бу сиргэ.

Ол оннук даҕаны буолуохтаах,

Олох диэн салҕана туруохтаах,

Мин манна кэпсээбит ыалым

Мэктиэлиир ону барытын.

Кинилэр дьиэлэрин таһыгар

Кэрэ айылҕалыын алтыһар

Толору кыах баарын бүгүн

Долгуйа, үөрэ мин көрдүм.

Аламай күннээх аан дойду диэн

Аал уоттаах бу эн алаһа дьиэҥ,

Ол онно хаһаайын буолан,

Олор дуу, дьолунан туолан.

2006 сыл

Турар күөх харыйа тумаҥҥа,

чысхааҥҥа

Дьокуускай куоратым дьогдьойор

саалыгар.

Ол Тымныы оҕонньор уонна сиэн

кыысчаана

Оонньууну аһаллар Саҥа дьыл

баалыгар.

Эҕэрдэ, бар дьонум! Куоракка —

Саҥа дьыл!

Эн ыһыах да буоллун, эмиэ бу

манна ыл!

Тула муус оҥоһук. Тунаарар маҥан

хаар.

Болуоссат уон араас уотунан умайар.

Оҕо да, улуу да барыта манна баар.

Дьокуускай туманнаах муоралыы

долгуйар.

Дорообо, бар дьонум! Дорообо,

Саҥа дьыл!

Дууһаҕар баар буоллун туой аайы

махтал тыл!

Ыччатым үөрүүлээх ырыата-тойуга

Ырааҕы, чугаһы ыҥыран чугдаарар.

Дьиктилээх Саҥа дьыл дьэрэкээн

кустуга

Дьокуускай куоратым үрдүнэн

сандаарар.

Туругур, бар дьонум! Туругур,

Саҥа дьыл!

Туругур, мин дойдум, дьоллоох буол

Эн быйыл!

Дьол, таптал диэн ол тугуй?

Эдэр киһи, эн тулуй,

Ону билэргэ ыксаама,

Тута быһаара сатаама.

Ол барыта оонньоон ааһар

Икки сүрэх икки ардыгар

Уонна онно уостан хаалар

Уос номоҕо буолан ардыгар.

Хардарыта таптаһыы,

Хас күн аайы ахтыһыы,

Хардарыта сүгүрүйсүү,

Хас күн аайы өйү сүүйсүү,

Ол аата эн таптыыр киһиҥ

Эйигин эмиэ олус таптыыр,

Дьолу, тапталы ол иһин

Дьол, таптал эрэ сиргэ салҕыыр.

Киһи хаһан даҕаны

Кэпсэл гыммат тапталын,

Эгэ тосхойбут дьолунан

Оонньуо баар дуу уу тылынан.

Дьол, таптал кистэлэҥ абын

Кини дьонтон оннук харыстыыр

Уонна ол таах буолбатаҕын

Бүтүн олоҕунан дакаастыыр.

Уон аҕыһын диэки киһи

Күүстээх-уохтаах буолуохтаах,

Онно эбии өссө кини

Өйүн-төйүн тутуохтаах.

Арааһа, манна сыыстарар

Аныгы эдэр ыччат:

Быччыҥа эрэ быыппастар,

Быччыҥа эрэ сыччах!

Оттон өйө-санаата

Олох даҕаны оҕолуу.

Турбут киһи ол аата

Туга барыта — көр-оонньуу.

Саҥа үйэ оҕолоро

Сайдыах-үүнүөх буолаллар,

Сатаммакка сорохторо

Саарбах суолга тураллар.

Оту-маһы тутан көрө,

Оҕолорбут баппаттар,

Ол-бу буолар суох ээ өрө,

Ону өйдүү барбаттар.

Олох түһүн тутуохтаахтар

Онтон туора тураллар,

Онно сүрүн буруйдаахтар

Улахаттар буолаллар.

Итини дуу өйдөөн аны

Иитээччилэр элбииллэр,

Түҥ-таҥ сылдьар ыччаттары

Чөл олоххо сирдииллэр.

Ити дьону билигин

Иитэр, үөрэтэр эрэйдээх —

Кыраһыабай киһини

Кыратыттан иитиллиэхтээх.

Аҥардас тапталын уоҕунан

Ийэ арыт соҕотоҕун

Иитэлээн таһаарар уонунан

Эмдэй-сэмдэй оҕолорун.

Эһиги хомотор буолумаҥ

Ийэҕитин, оҕолорум.

Кини улахан оҕотунан

Көрдөрөр кыра оҕотун:

Ийэҕит дьиэнэн-хотонунан

Эргийиэр диэри олоруҥ,

Дьиэҕитин-уоккутун хомунан

Дьикти бэлэҕи оҥоруҥ.

Ийэ итиннэ олоҕунан,

Эдэрдэргэ холобурун,

Этиэ, мэктиэлиэ иэйэн туран

Элбэх оҕолоох ордугун,

Элбэх оҕо ийэтэ буолан

Итии тапталы булбутун.

Оттон бэйэтэ уутун умнан

Оҕолуур ыалдьар оҕотун,

Арыт түүҥҥү түннүккэ туран

Алгыыр ыраах баар оҕотун —

Ийэ оҕотун олоҕунан

Олорон ааһар олоҕун.

Кэрэ диэн кыыһынан, уолунан

Киэн тутта ийэ олордун,

Эйэҕэс мичээрин уотунан

Ийэ сир иэнин толордун!

Эһиги хомотор буолумаҥ

Ийэҕитин, оҕолорум.

Ийэм ынаҕын сайдыыр,

Аҕам атын аһатар,

Ону үтүктэн айыы

Искусство диэн ааттанар.

Салгынынан тыынардыы,

Caҥaҥ тахсар ардыгар,

Ити аата саҥардыы

Искусство саҕаланар.

Олоххо сорох көстүү

Омуннаах сэһэн буолар,

Ону симээн көтүтүү,

Искусство диэн ол буолар.

Саҥарыахха сөп хас да тылынан,

Оттон олороҕун биир тылынан.

Доҕотторуом ону бигэргэтэ,

Тохтуум эрэ икки түбэлтэҕэ.

Атын сиргэ сылдьан, ахтаммын мин

Амсайан турабын тайах этин.

Баара ол омуктуу ааттаах аска

Тайаҕым этин амтана, сыта.

Ол эрэн дууһам дуоһуйбатаҕа:

Туга эрэ итэҕэс курдуга,

Төһө даҕаны тайах туһунан

Түөрсүбүт иһин ол сир тылынан…

Оттон биирдэ киирбитэ убайым

Олохпутуттан олус бултуйан.

Тайаҕын этин кытары кини

Тардан кээспитэ тайҕа сэһэнин.

Саба биэрбитэ дойдум салгына,

Сайыҥҥы сирим минньигэс сыта.

Аччыгый оҕолуу амтаһыйа,

Аһаабытым мин онно астына:

Төрөөбүт аспар төрөөбүт тылым

Төннөрөр этэ төрүт амтанын…

Саҥарыахха сөп хас да тылынан.

Оттон олороҕун биир тылынан.

Эһиги кыыллары суоллуугут,

Эһэни, тайаҕы бултуугут,

Идэһэ-сүөһүнү иитэҕит,

Эмиһин түҥнэри биэрэҕит,

Тэлгэһэ аайытын тириитин

Тэнитэ сытаҥҥыт тиирэҕит.

Аны саас хоччоххой тириигит

Амбаарга, хоспоххо элбииһик,

Итиччэ үлүгэр тириини

Эр бэрдэ эрэ имитииһик,

Эмээхсин, оҕонньор имииһит

Итиннэ букатын эстииһик.

Кэпсээнэ-ипсээнэ дэлэгэй

Ким уонна хонуктуу кэлиэҕэй?

Кыһыахтаан, хатаран тириини,

Кытаатан бэлэмнээҥ имиини:

Халлаан сылыйыыта эһиэхэ

Хайаан да ол кини кэлиэҕэ.

Оо, эһи үөс-батаас биэрбэккэ,

Оҕонньор сынньаннын диэбэккэ —

Бэлиэтиир курдук дуу кэлиитин —

Биир илии халыҥнаах тириини

Ол киэһэ талкылаан эһэҕит,

Оҕонньоор, ыаһах гын дэһэҕит.

Имииһит хас да күн үлэлиир,

Икки-үс тириини түнэлиир,

Олус диэн сылайар-элэйэр,

Олох да бүппүтүн сэрэйэр,

Кини киэр гыныҥ диир кыаҕа суох,

Кэлэр да, барар да сирэ суох…

Оҕонньор ыала астымматын,

Оннооҕор уу-хаар астаммытын

Көрбөтөр-билбэтэр даҕаны

Көхсүнэн сэрэйэр барытын:

Кинини кыайбаккын диэн куруук

Ким эрэ хомуруйар курдук.

Үлэбит-хамнаспыт хайа бу

Үөтэлээн биэриэ суох курдук дуу?

Тайах, тииҥ тириитэ имиллэн

Таҥас-сап оҥостор кэм кэллэ…

Суох онно бэлэммит, кырдьаҕаас,

Суол-иис да алдьаныа мантан саас…

Хаар суолга хайы-сах сымнаабыт,

Хаамтаҕын аайы хаачыргаабат.

Үчүгэй да буолбут сылыйан —

Өр олор, баҕар, эн сынньанан.

Сити эрэн кун киириитигэр

Сирэй тоҥор дьыбара түһэр.

Оҕонньор тайаҕа тоһургуу

Ол ыалга, бу ыалга хонуктуур,

Оҕону-улууну абылыы Олоҥхолуур, остуоруйалыыр.

Оо, кини ырыата-тойуга

Ол дьоҥҥо утах уу курдуга.

Умнаһыт, кумалаан аймаҕа

Ол курдук ииттэрэ айаҕын,

Куруук кинилэр кэлэ-бара

Култуураны тарҕаталлара,

Ардыгар ол дьон улуулара

Аара суолга охтоохтууллара.

Ыал ыалтан ас-таҥас салҕанар,   

Ыар сааскы быстыаҥка саҕана,

Арааһа, күүһэ дуу эстээхтээн,

Арааһа, күнэ дуу кэлээхтээн

Оҕонньор дойдутун булбута…

Уҥуоҕун бар дьоно туппута

Оҕоҕо-урууга

Ол сэрии саҕана

Алдьархай биир этэ:

Аччыктыыр, тоҥор диэн

Ахсааҥҥа киирбэтэ.

Өрүү да биһиги

Үөр кыра оҕолор,

Үөрэнэн киирээтин,

Интернат оһоҕор

Иттэрбит былдьаһа.

Биирдэ мин сып-сылаас

Бэрт сиргэ түбэһэн,

Саҥардыы иттээри

Оҥостон иһэммин.

Көрбүтүм кинини…

Кубархай сирэйдээх,

Курус диэн бэйэлээх,

Обургу соҕус кыыс

Оһохтон дуол туора

Тоҥоохтуу турара.

Тоҕотун билбэтим,

Аан маҥнай киһиэхэ

Аһыныы тиллэн дуу

Мин тута киниэхэ

Биэрбитим миэстэбин.

«Үчүгэй да оҕо», —

Диэбитэ онно кыыс,

Улахан киһилии…

Оттон мин кыбыстан

Уот кыһыл буолбутум…

«Үчүгэй да оҕо!» —

Бу кэрэ тыллары

Киэн тутта, долгуйа

Билигин даҕаны

Мин өйдүү сылдьабын.

Сибэккини хоһуйан

Сэмэлэммит биллибэт,

Мутукчаны хоһуйан

Буруйдаммыт көстүбэт.

Оттон миигин ол-бу диэн

Одуулааччы элбиэҕэ,

Оннук буолар, сэгэриэм,

Олуур соҕус тиэмэҕэ.

Иҥсэ-обот туһунан

Икки тылы этээри,

Эрэйдэнэн-муҥнанан

Эрдэҕим бу эмиэ мин.

Истэр-көрөр тухары

Иҥсэ-обот, сураҕа,

Уунан биэрбэт утары,

Туолан биэрбэт хараҕа.

Ити бугүн киниттэн,

Иҥсэ-обот туһуттан,

Киһи тэйэр киһиттэн,

Омук тэйэр омуктан.

Иллээх ыалым тиэргэнин

Иҥсэ-обот тумуннун,

Ылардааҕар биэрэри

Ыччат дьонум ордордун!

Быйыл, эмискэ да ириэрдэ,

Баҕа дуу санааны батыста:

Мөҥүрээн олорбут хаар биирдэ

Уу буолан орулуу сырыста.

Халдьаайы уулара харылаан

Хотоолго, хонууга туоллулар,

Намыһах сирдэри таһымнаан

Үрэхтэр, өрүстэр буоллулар.

Күндээрэ түстүлэр сыһыылар,

Түүл курдук, бу көстүү барыта:

Хайалар, муоралар, арыылар —

Бэйэтэ аан дойду картата.

Туох маннык бу куруук

Долгутар киһини:

Дорҕоон дуу, дуораан дуу,

Туох билиэй кинини?

Дуорайар кулгаахпар,

Доргуйар мэйиибэр,

Хоһоонньут дуу ааппар

Холбоһор иэйиибэр.

Сүүрүк ат кэриэтэ

Сүрэҕим битийэр,

Көмүстээх карета 

Көстөөт да мэлийэр.

Уон күн дуу, уон сыл дуу

Ол курдук турабын,

Тойук дуу, ырыа дуу

Толорор дууһабын.

Дохсун кэм дуораана

Тохтообот туох иһин,

Хас тылын уораана

Хаарыйар сүрэхпин.

Caҥapap саҥабар

Саатар ол баар буолуо,

Аа-дьуо аахпыт, баҕар,

Атыны да булуо…

Мин икки кинигэм

Билигин ыраахтар,

Тапталы, кэрэни

Тарҕатар сыаллаахтар.

Бу үһүc кинигэм,

Бука дьэ сайыста,

Уон сыллаах бөхпүттэн

Оронон таҕыста.

Уон сыллаах мин үлэм

Ордуга, тобоҕо —

Уостубут уот күлэ,

Уолбут уу холоҕо,

Ол эрэн ол да мин

Олоҕум буоллаҕа,

Онтон да дууһам син

Умайан ыллаҕа.

Туойар дуу курдугум

Туох өйбөр киирэрин,

Ис дьиҥэр мин ону

Испэр өр иитэрим,

Ол иһин баҕардым

Оо, эмиэ этиэхпин,

Туойбуппун барытын

Дьоҥҥо мин тиэрдиэхпин.

Ол аайы дьэ айгыстыбатым,

Субу айанныах эрээри,

Ааһар тыаллардыын аргыстастым

Эһиэхэ көтөн кэлээри.

Төһө да кырдьан ыараатаргыт,

Доҕотторуом, киирэн көрсүҥ!

Билигин тугу дьыксаараргыт

Тохтоон-туран хаалар үһү.

Өлүүгүтүн үлэлээтэххит

Үйэҕит-сааскыт тухары,

Өр да буолла көрсүспэтэхпит

Үөлээннээхтэр түмсэн бары…

Үчүгэйдик да атаарсарбыт,

Өссө этэрбит бүппэтэ,

Үгүс сылларга арахсарбыт

Өйгө хайдах да түспэтэ.

Иннибитигэр күүтэллэрэ

Үлэ, үүнүү, аат-суол, былаас.

Ханнык эрэ дьиэ күүлэтигэр

Хаалан хаалбыта эдэр саас.

Киниттэн улам ыраатарбыт

Киниэхэ төннөөрү бүгүн,

Төһө да кырдьан ыараатаргыт,

Доҕотторуом, киирэн көрсүҥ!

Кииһи ким көрбүтэй,

Кэрэтин сөхпүтэй?

Оннук дьон, арааһа, аҕыйах.

Кииһэ суох кыраайга

Кимиэхэ ол баарай

Киис бэргэһэ, саарба саҥыйах?…

Сыгынньах лабаалар

Сылааска далбаара

Кэппиттэр күөх солко киистэни.

Ыраахтан аҕалан,

Ыыппыттар баҕаран

Бу сиргэ аатырбыт киистэри.

Кинилэр үөскээннэр,

Кэлин бэрт үксээннэр

Элбээбит суоллара-иистэрэ.

Хараҕыҥ халлааҥҥа —

Хамсыыр баар лабааҕа,

Хата ол буолаарай киистэрэ?

Бука, ыт ыксатан

Ытыарбыт бу маска,

Боотурҕаан килэҥниир тиистэрэ.

Кыыһар күн кэриэтэ,

Кылааннаах кэрэтэ,

Кырдьык да кыыл эбит киистэрэ!

Саа тыаһа доргуйда,

Саарбам ол бурҕайда:

Сыыспаттар булчут дьон биистэрэ.

Тыыннааҕын, өлбүтүн

Тыаҕа мин көрбүтүм —

Оо, кэрэ кыыл эбит киистэрэ!

Хоһооммун хомуйан

Кинигэ оҥордум,

Аал уоттуу умайан

Сылыта олордун.

Мин санаам сороҕо

Киниэхэ хаалыаҕа,

Ким эрэ солоҕо

Кэрэхсээн ааҕыаҕа.

Биһиги араас кинигэни

Бииргэ олорон ааҕабыт.

Иитэллэр оннук биһигини

Ийэбит уонна аҕабыт.

Ойуулаах остуоруйалары

Уонна кылгас кэпсээннэри

 Олох кырабытыттан бары     

 Утаппыт курдук истэбит.

Халыҥ кинигэ кэллэҕинэ,

Харахпыт уоттана түһэр,

Ол эрэн ким-хайа иннинэ

Онтубут түргэнник бүтэр.

Кинигэлэр бары даҕаны

Кэрэлэр уонна көрдөөхтөр,

Бэрт элбэҕи уонна саҥаны

Билэргэ саамай сөптөөхтөр.

Сатаан өйдөөтөххө, кинилэр

Саамай бастыҥ учууталлар.

Оҕолор ол иһин инилэр

Олус түргэнник сайдаллар.

Кинигэ диэн сүрүн баайгытын

Кэрэхсээн ааҕыҥ куруутун,

Кини оччоҕо күн аайытын

Киэргэтиэҕэ олоххутун!

Киһи барахсан күн сиригэр

Кэлиэҕиттэн барыар диэри,

Кэмэ суох сыаналыыр иһигэр

Киһилии майгыны-сиэри.

Ахсааннаах буолуо дуо, эдэргэ

Айманан, ыксаан ылааһын,

Ону син баһыйан эрдэҕэ

Уһуну-киэҥи санааһын.

Атыны даҕаны ыллаабыт

Аата-суола алдьамматын,

Үйэтэ даҕаны кылгаабыт

Үтүөх-батаах сылдьыбатын.

Кимин да иһин хаһан эрэ

Киһиттэн хаалар аата эрэ.

Баҕардар төлкөтө түҥнэстэн
Бараммат эрэйгэ түбэстин,
Kuhи диэн киһи ээ, бадаҕа,
Киниэхэ — бастатан, баҕата.

Дуоһуйуу, астыныы туһуттан,
Тосхойбут биир түгэн туһуттан
Дьон бэлэм ууга да түһэргэ,
Ол сонун буолбатах бу сиргэ.

Оҕо ойо санаата ырааһынан

Санатар, дииллэр, ыраас кумаахыны:

Кини туох үчүгэйи, куһаҕаны —

Барытын ылынар хайдах баарынан,

Ол иһин да олус көнө киһини

Оҕо курдук диэн одуулууллар ини.

Оҕо улаатар, Олох кирэ-хаҕа

Мааны бэйэтин марайдаан кэбиһэр,

Оччоҕо киниэхэ уһуктан кэлэр

Эмиэ оҕо курдук олорор баҕа,

Онно да ким эрэ одуулаан этиэ

Оо, киһибит оҕотугар түспүт диэн.

Иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах

Үллэр үйэтигэр, саллар сааһыгар

Илэ бэйэтинэн, ис санаатынан

Иккитэ эрэ олорор бадахтаах:

Ол бастакыта олох кыратыгар,

Оттон иккиһэ олох кырдьарыгар.

Алтыһар олоххо араас көлүөнэ,

Ордукпун диир онно эдэр колүонэ,

Саарбах суох кини уруккулардааҕар

Санаата саҥатынан ордуктааҕар,

Ол аайы үрдүүр өй-санаа мөккүөнэ,

Ол аайы сырдыыр дьон-сэргэ моссүөнэ.

Оҕо, онтон уолан, онтон оҕонньор —

Ол уһун кэм усталаах-туоратыгар

Киһи киһи дуу, кии дуу буоларыгар

Олох диэн биир эрэ оонньуу оонньонор,

Биһиги ол курдук хотон, хотторон

Ааһабыт бу сиргэ олох олорон

Киһи сирэйин үөрүү сырдатар,

Киһи хараҕын таптал сылытар –

Дьон барыта дьоллоох буолуоҕун,

Туох эрэ кыра туорайдыы сытар.

Мин саамай кистэлэҥ санаалаах курдукпун,

Мин ыраах ыҥырар ыралаах курдукпун,

Кинилэр дууһабар толору киирэннэр,

Тойугум уйдарар кынатын тиирэллэр.

Ырыабын кытары ыраах мин көтөбүн,

Бэркэ диэн билэттиир сирдэрбин көрөбүн.

Оо, онно бааллар дьэ тыа киэнэ үөллэрэ,

Сис гиэнэ күөхтэрэ, сир гиэнэ нүөллэрэ.

Унаарар уйгулаах ол дойду барахсан

Курдаттыы тардара күүһүрэр күн ахсын.

Арыый да чэпчиэм дуо, аһаммын кистэлбин:

Ол дойду – мин дойдум, улааппыт сирдэрим.

Төгүрүк алааһым, чөҥөрө күөллэрим,

Ып-ыраас куннэрим, ыас хара түүннэрим,

Дьэдьэнниир, отоннуур дьиктилээх сирдэрим,

Дьаарбайар, күүлэйдиир чараҥым, систэрим –

Төрөөбүт-үөскээбит дойдулаах мин дойдум,

Туох буолан мин бүгүн бу маннык  долгуйдум?..

Көйгөтүйбүт көмүс тыллар

Күүтэллэр тиллэллэрин.

Көтөҕө саппыт ыллыгар

Көрдөөн бул кинилэри.

Кыракый соҕус хоһооҥҥо

Кыбытан быһаар онтон

Тыллар, кыыллардыы хорооҥ!

Саһыа суохтаахтар дьонтон.

Биир да тылы тилиннэрэн

Бар дьоҥҥор биэрдэххинэ,

Киэн туттуоххун туттуоҕуҥ эн

Ол көмүс бэлэххинэн.

Аан дойду олоҕун эйгэтэ,

Apaaha, олус диэн кэҥээтэ.

Ханнык да киһи таах бэйэтэ

Халлааны хастыыра элбээтэ.

Олохпутугар көмпүүтэр диэн

Урут суох дьикти мал баар буолла.

Хас биирдии тиэргэн, хас биирдии дьиэ

Рок-музыка тыаһынан туолла.

Эдэр ыччат, көҥүл кэллэ диэн,

Күүһүн-уоҕун көҥдөйгө ыытта.

Биир Ким эрэ ону үөрэтиэн,

Биллэ сатаан бэйэтэ сыыста.

Оҕо аймах таһырдьа тахсан

Оонньообот, күлбэт-үөрбэт буолла,

Күннээҕи олохтон арахсан

Көмпүүтэр суох көрүнэн туолла.

Бу олох тиэрэ эргийиитэ!..

Бу манна эмиэ наада буолла

Суруйааччы сонун этиитэ

Эбэтэр поэт истиҥ тыла.

0ҕолоор, поэт диэн дьэ кимий?

Туох-ханнык дьиктилээх киһиний?

Ол ону бэйэтэ быһаарар

Олох да судургу ардыгар.

Аан бастатан туран, эһиги,

Аҕыйах-элбэх диэбэккэҕит,

Ааҕыҥ кини айымньыларын

Ааныттан бука барыларын.

Билиҥ кинилэр истииллэрин

Итиэннэ ис айылҕаларын.

Кэрэхсээҥмтугу кэпсииллэрин,

Арыт туохтан айманалларын.

Кинилэр төһө дириҥнэрэ

Уонна төһө кырдьыктаахтара

Кэлин хайаан да биллиэхтэрэ,

Кэлэр кэмнэргэ дьайыахтара.

Поэт олорор ыратынан,

Барыны кыайар сыратынан,

Тахсан дьаарбайар тыаларыгар,

Таарыйа сылдьар ыалларыгар.

Кини үлэлээтин даҕаны

Үлэлээбит курдук улэлиир:

Саҥаттан саҥа кумааҕыны

Санаатын суруйан бүтэртиир.

Поэт сүрэҕэ – хоһоонугар,

Поэт дууһата – ырыатыгар,

Кини кырдьыга — куолаһыгар,

Кини кылаата — тылларыгар.

Устар олох тыалын өксүөнэ

Үрдүн, 6aҕap, сөп-сөрүүнүнэн,

Эһигини поэт көрсүөҕэ,

Эҕэрдэлээн, истиҥ үөрүүнэн.

Поэт киһи сырдык мөссүөнэ

Барыбыт өйүгэр итинник.

Ол ону хас caҥa көлүөнэ

Оҕото иҥэриэ дириҥник.

Сир саара хайа бардаҕына,

Aahap үһү хайаан даҕаны,

Пояс аайытын долгуннуран,

Поэт сүрэҕин ортотунан.

Бэрт элбэх сакалаат кэмпиэти

Биирдэ сиэн буорайыах кэриэтин,

Биирдиилээн эмэлээн амсайар

Минньигэс да буолар, атастай!

Өссө биир бэртээхэй кыбытык.

Үөрүүнэн бу манна эбэбит:

«Үчүгэйи кыра-кыратык

Үллэстэҥ сиэҥ», – диирэ эбэбит.

Оннук сиэргэ үөрэтэллэрэ

Урут сиэннэрин эбэлэрэ.

Оттон билигин атын саҥа

Оҕоҕо иһиллэр,бадаҕа.

Атаас, эн үөрүүгэр-көтүүгэр

Айыллан таҕыста көмпүүтэр.

Аптаах мал аны эн көрүүгэр –

Алҕаска туттума өлүүгэр.

Сороҕор, көҥүл суруналыыс,

Суруйаҕын эн өйгүттэн —

Баҕардар үлүннэр, ба5ар сыыс,

Ирдэбил суох эйигиттэн.

Билииҥ аҕыйах буоллаҕына —

Миистикэни суруйаҕын,

Сырыыҥ кыаллыбат буолаҕына—

Сымыйалаан куһуйаҕын.

Иһиттиҥ дуу, истибэтиҥ дуу —

Иилэ хабан ылааччыгын,

Тыыннааҕы, өлбүтү хоруотуу

Тылы-өһү ыытааччыгын.

Ким эрэ сакааһын толорон

Кими эрэ үөҕээччигин,

Абааһыны айыы оҥорон

Аат-суол ылан үөрээччигин.

Онтугун кыайыынан ааҕынан

Улаханнык туттааччыгын,

Онтукаҥ кэлин арааһынан

Эргийиэҕин умнааччыгын.

Эн өйүн-санааҥ  хайдаҕый да,

Быһыыҥ-таһааҥ эмиэ оннук.

Эн быһыыҥ-таһааҥ хайдаңый да,

Тылыҥ-өһүҥ эмиэ оннук.

Солуута суох суруналыыһы

Сураҕа баран аатырдар,

Ол иһин сорох уолу, кыыһы

Омуннаах тыл ордук тардар.

Ис кута суох тыл элбэҕиттэн

Ийэ тылбыт иинэр-хатар.

Хас биирдии киһи эдэриттэн

Ону өйдүүрэ сатанар.

Айыы муҥа эбит, доҕоор,

Аппыт сөллөн босхо барбыт,

Ханна эрэ турар тохтоон

Хара буулур хаҥыл аппыт?

Ама дуо, кинини көрдөөн,

Аан дойдуну баратыахпыт,

Айылҕаҕа хонон-өрөөн

Аппытыгар махтаныахпыт.

Көҥүл-босхо сылдьар тугун

Көрөн-билэн дьэ өйдүөхпүт,

Ити эрэн доҕорбутун

Эмиэ тутан көлүйүөхпүт…

Арыт көҥүл, арыт хаайыы –

Apaaha, бу олох сиэрэ;

Арай сирэр, арай хайгыыр –

   Apaaha, бу олох тиэрэ.

Күүстээх тыалы күөйэ оонньуур

Күн ыаһахтаах мэник уолу,

Иирээкигэ арыт холуу,

Иннин быһа эппэт куолу.

Көҥүл-босхо кэлии-барыы

Көстөн турар абылаҥнаах –

Халлааны да арыт хастыыр

Хайаан даҕаны наадалаах.

Урут бобууттан кыйыттарбыт,

Бүгүн барыта көҥүллэнэр.

Онно күлтүччү кырыйтарбыт

Бүгүн оннооҕор көҕүллэнэр.

Биһиги көҥүл сахаларбыт —

Көҥүл ойууннуур, көрүүлэнэр,

Көҥүл эстиитэ саҕаламмыт

Норуот баайыттан өлүүлэнэр.

Тугу баҕарар саҥарарбыт

Төһө баҕарар көҥүллэнэр,

Баай-дуол олоххо баҕарарбыт

Баһа атаҕар төгүллэнэр.

Биһиги кыра омуктарбыт,

Сорохпут онтон өһүргэнэр.

Түөспүтүн баҕас охсунарбыт

Төһө баҕарар көҥүллэнэр…

Кулууптарга, оскуолаларга

Көрсүһүүлэр, көрсүһүүлэр,

Улахан, кыра остуолларга —

Сибэккилэр, сибэккилэр.

Чаҕылыһаллар сулустардыы

Харахтар сырдык уоттара,

Сууллаллар миэхэ суккуурдардыы

Ытыстар ыллыыр уохтара.

Онтон эмиэ уу-чуумпу буолар,

Иһиллэр мин эрэ саҥам.

Ити курдук ардыгар туолар

Эмискэ баҕарбыт баҕаҥ.

Мин бу тугунан абылаатым

Билэр, билбэт да дьоннорбун?

Кэрэхсээтилэр дуу ааҕаатын

Кинигэбэр хоһооннорбун?

Онно олохпун суруйбутум,

Ол иһин барыта кырдьык,

Элбэх эрэйи тулуйбутум,

Ол иһин барыта сырдык.

Олохпор уруккум, аныгым

Барыта үтүө туһугар,

Ол иһин буолуо — бүгүн тылым

Дьоннору ордук долгутар.

Бааллар ээ бу манна, бадаҕа,

Ааҕа-ааҕа аймаммыттар,

Кыраларыттан кыһалҕаҕа

Бэйэм курдук сылдьыбыттар.

Олохторугар араас баарын

Онтон сиэттэрэн ахталлар,

Кистэлэҥ кэрэ санааларын

Кинилэр бүгүн аһаллар.

Истиэхтэн эриэккэс тыллары

Этэллэр-тыыналлар онно,

Кэрэтик да кэпсииллэр бары,

Ол уйан дууһалаах дьоннор.

Мин хоһооннорбун кинилэргэ—

Миигиннээҕэр уйаннарга,

Кырдьаҕастарга, эдэрдэргэ

Кыһаллабын суруйарга.

Хаһан да, ханнык да үйэҕэ

Үчүгэй тыллар өлбөттөр.

Кинилэр кэнники бэйэҕэр

Кэрэ бэлэхтии төннөллөр.

Мэктиэлиир курдуктар дии ону

Бэртээхэй бу көрсүһүүлэр,

Ааҕааччыларым хоһооннорбун

Аны да син күүтүүһүлэр.

Арыгыһыт эрэ киһи

Арыгыга турар ини.

Арыгыһыта суох киһи

Амсайар барбах бэлэми.

Үлэтиттэн кэллэҕинэ,

Үгэс оҥостон кэргэнэ

Үчүгэй остуолу тардар,

Үрүҥү, кыһылы ahap.

Бээтиниссэттэн саҕалаан,

Били киһи бэркэ аһаан

Көрсөр caҥa нэдиэлэни,

Көһүтэ эмиэ киэһэни…

Култуурунай иһээччи

Куруук кэмин билээччи.

Ол курдук дьэ иһэр ыарыы

Олохсуйар улам ыарыы.

Саҕахха уот сарыал

Саста да – оо, тымныы!

Оннооҕор сиккиэр тыал

Охсуолуур курдаттыы.

Сулуһун күлүмэ

Cyoһa суох тырымныы,

Хотугу сир түүнэ

Хор, оннук дьэ тымныы.

Соҕотох уот сулус

Суолбутун сырдатар,

Чолбон диэн ол сулус

Дууһаны сылытар.

Хотугу сулустан

Кулуһун умайар,

Ыраахтан-чугастан

Ыччаты хомуйар.

Оҥосто, көрүнэ

Ол кэрэ кыыс иһэр,

Уот тула түһүлгэ

Улаатар, тэнийэр.

Эдэр дьон көрүгэр

Эн тиэтэй, доҕорум:

Уол оҕо сүрэҕэр

Умайар кулуһун!..

Эдэр саас бу түмсэн

Этэр дуу сорунан:

Бүгүҥҥү күнүнэн

Бүтүөххэ суланан!

Toҕo ол буолуохтаах

Тот эрэ дьылҕабыт?!.

Туох сыаллаах-соруктаах

Дьоннор бу сылдьабыт?

Уйгутук олорор

Одуулаах буолбатах,

Ол эрэн сороҕор

Умнабыт дуу хайдах:

Өйбүтүн билиинэн

Үрдэтэн иһэри,

Дууһаны кэрэнэн

Толорон биэрэри.

Боччумнаах сыал суоҕа

Буккуйар билигин –

Туһулуур күүс буолан

Typyoҕуҥ биһиги!..

Хоту сир үрдүнэн

Кулуһун умайар,

Ыраахтан күлүмэ

Ыралыы угуйар…

Хас төгүл сулустар

Халлааҥҥа тахсаллар,

Хас төгүл кулуттар

Хабырдык хапсаллар?

Хот, хоттор — түмүгэр

Кулуттар хаалаллар.

Уонунан үйэлэр

Устаннар ааһаллар.

Кулуттаах үйэҕэ

Кулут да, тойон да

Кулуту бэйэҕэ

Хоппоттор хаһан да.

Былыр оҕо сылдьаммын

Быыра ойор куобахха

Уһун кылы ыламмын,

Оонньуу сатаан буолбакка,

Туттахпына сиэрибин

Туһах хатан иитэрим.

Оччолорго биһиэхэ

Уоттаах сэрии турбута.

Дьолго куобах мэнээгэ

Дьонтго көмө буолбута.

Оҕо, дьахтар барыбыт

Онно бултуу барарбыт.

Оттон бүгүн ол дьонуҥ

Эйигинниин санаабыт,

Бүтүн саха омугун

Хоргуйууттан быыһаабыт

Куобах, куобах барахсан,

Куобах, куобах барахсан!

Ойуур көмүс симэҕин

Оҕолорбут таптыыллар,

Ити эрэн сэрэниҥ —

Эмиэ саалар тыаһыыллар…

Атыл сиртэн куобахтар

Аптамааттан куоппаттар.

Бу бултааһын буолбатах,

Бу таах кырган кэбиһии.

Бука бүгүн да куобах

Бултаныахтаах киһилии.

Баҕар эмиэ туһахтааҥ,

Мааны кыылы харыстааҥ.

Оттон күһүн, доҕоруом,

Оҕо-уруу умнумуон,

Куорат киинин буламмыт,

Хорҕолдьунтан кутаммыт

Махталбытын куобахха

Пааматынньык тутуохха!

2005 с.

Харыстааччыта хараҕа,

Абырааччыта атаҕа,

Аһа-үөлэ талах, ыарҕа,

Хахха сирэ — хара тыаҕа.

Хомуур күрэх холоругар

Хороһуйа, тойтоһуйа

Куобах муҥнаах кутталыгар

Хоту, илин туртаһыйар.

Куота сатыыр куобахтары

Күөйэ сылдьан ытыалыыллар,

Хойобул да буолбуттары

Хос-хос ытан ылаттыыллар.

Куораты эрэ биллэххинэ,

Кутуҥ куотуоҕа, сүрүҥ сүтүөҕэ.

Куораттан тыаҕа кэллэххинэ,

Хоһоонуҥ кутулла түһүөҕэ.

Былырыын хаалларбыт мастарыҥ,

Быһыыта, бэркэ диэн олорбуттар,

Быһаара барыма хастарын,

Быыкаайык олбуоргун толорбуттар.

Наҥнарыспыт талахтардаах

Таһырдьаҕар талаһаҕын,

Нэҥнэриспит титириктээх

Тэлгэһэҕэр тиэтэйэҕин.

Чэмэлиһэн атастарыҥ

Чэбдиктэрин баҕастарын!

Син биир тыа — дьиэҥ таһа мастааҕа,

Сэбирдэх тылынан сипсийэрэ,

Сиккиэр тыал мутукча сыттааҕа,

Сир ийэ тыынынан илгийэрэ.

Аттыгар мастаах буоллаххына,

Арааһа, эн да дьоллоох киһигин:

Араас санаанан туоллаххына,

Аралдьытыа хас биирэ эйигин.

Наҥнарыспыт талахтардаах

Таһырдьаҕар талаһаҕын,

Нэҥнэриспит титириктээх

Тэлгэһэҕэр тиэтэйэҕин.

Чэмэлиһэн атастарыҥ

Чэбдиктэрин баҕастарын!

Хараҥа халлаан урсунугар

Сотору сулустар тахсыахтара,

Оччоҕо эмиэ уулуссабар

Уп-yhун күлүктэр хаамсыахтара.

Төттөрү-таары барыҥнаһа

Түннүгүм аннынан тиэстиэхтэрэ,

Кимиэхэ эрэ түүнү быһа

Кэлэн-баран аххан биэриэхтэрэ.

Мах-маҥан ырбааҕыгын кэтэн,

Маанымсыйыаххынан маанымсыйан,

Эн эмиэ хараҥа түүн кэлэн,

Киириэҕиҥ миэхэ ааммын арыйан.

Хараҥа түүн хаххалаан эрэ

Харса суохтара киирэр сорох дьон.

Мин туспар аҥаардас эн эрэ

Атын буолар буоларыҥ олортон!..

Эн үлэҥ-хамнаһыҥ бүппэккэ

Өрүүтүн да түүннэтэн хааларыҥ,

Киирээтин биир тылы эппэккэ

Сиэпкиттэн суругу таһаарарыҥ.

Мин хап-сабар суругу ылан

Бэрт улаханнык ааҕан барарым,

Ол курдук билэрим бу  тыллар

Иккиэммитигэр aнaнaллaрын.

Мин кэргэним, эн табаарыһыҥ,

Бэрт үчүгэй сылдьарын ааҕарым.

Онтон эйигин атаараммын

 Мин эмиэ суох-соҕотох хааларым.

Оо, мин да син сааһырдым быһыылаах,

Оҕонньор дэппитим ыраатта,

Ол эрэн ол туох буолуой хас саастаах

Уостары билбэт ыралаахха.

Сүрэх баҕатын сүһүөх уйбаттаах,

Кырдьыы кырыыһа диэн ол аата.

Соҕотох ол эрэ биир кыайбаттаах

Күн сирин оҕотун санаата.

Бүгүн халлаан бүттүүнэ былыттаах,

Бүгүн олох олус кытаатта.

Мантан киһи бэйэтин быыһыахтаах,

Бу ыарыы булбута ыраатта.

Киһи мэлдьи инники барыахтаах

Сырдыкка, кэрэҕэ, ырааска;

Мэлдьи көҥүлүн туруулаһыахтаах

Ханнык да хабараан былааска.

Кини барытын кыайа сатыахтаах,

Киириэм диэн куттаммакка саакка.

Дьиҥнээх сыаннас диэн дьэ ол

буолуохтаах —

Тэҥэ суох ханнык да кылаакка.

Дьол чыычааҕа чуопчаара ыллыахтаах

Ырайга буолбатах, алааска.

Ситини киһи ситиһиэх тустаах

Сиргэ биирдэ төрөөбүт аакка.

Күн сирин оҕото күөх былаахтаах

Күн аайы таҕыстын бараакка.

Киһи олоҕо кэрэ буолуохтаах

Сир диэн ааттаах сиэдэрэй аакка!

Күн уһуур кутуйах хаамыыта,

Кыралаан да буоллар син уһуур.

Уурас да, олохпут хардыыта

Таптарбыт тайахтыы ойуолуур.

Көтүөлээн-мөҥүөлээн бараахтаан,

Көбүөхтүү, сотору тохтуоҕа,

Көрбүтэ, ойуолаан-ойуолаан,

Оннуттан тэйбэтэх буолуоҕа.

Күн уһуур кутуйах хаамыыта,

Күннэтэ эбиллэ күн уһуур,

Оргуйар тохсунньу тымныыта,

Ону ол диэбэккэ күн уһуур.

1

Уһун күн уонна ону-маны санарыахтааҕар,

Сылга биирдэ сыаналаахтык кэпсээбит ордук.

Кылгас күн биэстэ кыыһыра, мөҕө сылдьыахтааҕар,

 Ыйга биирдэ ыйааһыннаахтык эппит ордук.

2

Ынахтарбыт уолбатахтарына,

Ыам аайы иэтэр буоллахтарына —

Үссэнэ сылдьар чөчөгөйүнэн

Үчүгэй бөҕө үчүгэйинэн.

3

Солуута суох дьон сорудахтара

Солуута суох буола турдахтара:

Күрүлүүр күнүс  бэл чүмэчилээх

Күлүгү көрдүүp күчүмэҕэйдээх.

4

Киһи бэрдин аҕыс кырыылааҕа

Киһиргиирэ алыс кыһыылааҕа,

Хараҥа хоско хара куосканы

Хаайбатах аата хаһан даҕаны.

5

Кыһыл көмүс мэтээли аны

Кыайалларынан үллэрэллэр,

Үrэc курдук, хаһан даҕаны

Өрүөлү эрэ күллэрэллэр.

6

Дьоппутаакка хандытаат тыл эттэ.

Бадаҕа, барыта табылынна.

Ол аата кини санаатын ситтэ,

Ол аата кини, оо, талылынна!

7

Аатырбыт саахыматчыт көтүттэ оонньууну,

Аны сарсыныгар алҕаһаан ылла нуулу.

Кинини манна сорохтор сэтэрииллэр,

Киһиргиибин диэн кирсэ быһынна дииллэр.

Алҕаһатан, биир киһи хаста кыайарый?

Aрааhaта, биирдэ эрэ, биирдэ эрэ,

Оттон кини оннук хаста кыайтарарый?

Ону билэн эрдэҕэ таҥара эрэ.

Бэй, оччотугар хайалара хотойуй?

Биллэн турар, хоппут эрэ, хоппут эрэ!

Бэй, оччотугар албан аат диэн ол тугуй?

Бллэн турар, күүгэн эрэ, күүгэн эрэ!

8

Бу дьон төһө да ис сүрэхтэриттэн

Эн мин дэһэн эйэргэспэтэллэр,

 Атын сиргэ бэйэ-бэйэлэриттэн

Атастыы сыһыаны эрэйсэллэр.

Бэртэрин былдьаһыахтарын да иһин,

Кинилэр бу сиргэ тэбис-тэҥнэр.

Кинилэр — муммут эрэ дьон билигин,

Иккиэн да эр бэртэрэ эрэннэр.

9

Кылгас этиинэн, кылааннаах тылынан

Кылам гыммыт санааны кыайан эппэккэ,

Суруйан кээспит эбиппин устунан

Сыалай хоһоону сыыһыам эрэ диэбэккэ.

Ол эрэн күөспүн эрдэ өрүммүтүм:

Айбыт хоһоонум амтана биллибэтэ,

Сарсыныгар ылан ааҕан көрбүтүм

Кылам гыммыт санаа кыыма да суох этэ.

10

Ханнык баҕарар куонкуруска,

Быраабыла курдук, быһаарыллар,

Кыттааччы дьоҕура буолбакка,

Дьүүллэһии кэмигэр арыллар

Жюри чилиэттэрин таһыма

Сөптөөҕө эбэтэр татыма.

11

Сүрэх баарынан этиэн,

Сэрэх өй сапсыйа турар,

Итини этимэ диэн

Эмиэ атыны туойтарар.

Оннук этэҕин биири,

Оттон саныыгын атыны,

эһэргии турар киһиҥ

Сэмэлии көрдөр даҕаны.

Чиэhи таптыыр таптаатын,

Кырдьыгы көрдүүр көрдөөтүн,

Олох онтон ырааҕын

Ол эрэн кини өйдөөтүн.

Уунан биэрбэт быа быстар.

Ол баар утарсыы толуга,

Оччотугар дьэ тахсар

Уунаҥнаан биэрии ордуга.

12

Кырдьан истэҕиҥ  аайы эн тоҕо

Кыһаллаҕын эдэр до5отторго,

Бэлэмнэнэҕин дуу эн бу сиргэ

Бэрт уһун олоҕу олорорго?

13

Барыта сиргэ мааны буолуоҕун,

Баҕарбыт эрэ дьолун булуоҕун —

Киһи киһиэхэ тииһин ардьатар,

Киһи олоҕун киһи алдьатар.

14

Оҕом эрэйдээх, эн баҕас эмиэ

Утарсыылаах буола-буолаҕын —

Онно уйаныҥ-хатаныҥ биллиэн,

Уон алта5ын саҥа туолаҕын.

Туохтаах буолан туоххар тирэнэҥҥин

До5отторгун кытта иирсэҕин,

Кимнээх буолан кимҥэр тэбинэҥҥин

Кинилэрдиин мэлдьи киирсэҕин?

Сөбүлэспэттээх да буоллаххына —

Сүгэ хоппотун сүбэ хотор,

Сүүс суолтан саамай сөптөөҕүн талан

Сүбэнэн-соргунан эн олор!

15

Биһиги, бука, биир да сааһа суох кириҥэлээхпит:

Туох да буоллун тута тылбаастаан кээһэр идэлээхпит.

Ол түмүгэр, арааһа, биһиги эрэ билигин

Биир да рубаита суох рубаи кинигэлээхпит.

16

Ыҥырыылаах ыалдьыт буолан

Ытык дьоннор киирэллэр,

Тылбыы курдук саалга туолан

Тыҥааһыны тиирэллэр.

Саҕалыырга бэрт диэн киирии —

Сампааннары аһаллар,

Итиэннэ дьэ эҕэрдэлии

Иһэн-аһаан бараллар.

Өтөр тула күлсүү-салсыы,

Үтүө-мөкү дэспэттэр:

Үчүгэй дьон буола сатыыр

Үгэстээхтэр испиттэр.

17

Tөhө даҕаны ыаллыы олордорбут.

Төһө даҕаны дорооболосторбут.

Мин көрөн эрэ билэр киһим,

Омуктар курдукпут эн биһи.

Оттон хаһан эмэтэ түбэсиhэн

Омук сиригэр көрүстэхпитинэ,

Мин көрөн эрэ билэр киһим,

Уруулуу курдукпут эн биһи.

18

Куртуйаҕынан мииннэнэн олорон

Хара улары хайҕаан турабыт,

Туһалаабыт дьоммутуттан ордорон

Дуол атыттары тумук туттабыт.

19

Чиэппэр күүстээх эрэ бүгүн

Чиккэҥниир буолбатах,

Оннооҕор сылдьыбат сүгүн

От илии, от атах.

Маннык дьон сиэрэ-майгыта

Манан соҕус ини:

Чабылaммат баҕайыта

Чахчы кыахтаах киһи.

20

Эн баара суоҕа киһи сыыһаҕын,

Бэрт буола сатаан мэлдьи сыыһаҕын.

Көр эрэ халлааны: кини сыыспат,

Күнэ-ыйа суох көрүнньүк кыыспат.

21

Түүн үөһэ. Куораппыт кураанах.

Түннүгүм анныгар – хараастар.

Дьиэм кэннэ уот бөҕө күлүмнээн —

 Дьиэрэҥкэй даҕаны үҥкүүлээҥ!

21

Түүн аайы бу турар хараастар

Түөкүттэртэн харабыллаахтар.

Миигин даҕаны киһи ааппар

Биирдэ эмэтэ манаабаттар!

22

Доҕоруом, манна да

Дууhам тэhийбэт,

Утуйуох баара да

Уум олох кэлбэт.

Турабын долгуйан

Түүҥҥү түннүккэ.

Баар, бука, мин уйам

Мантан үрдүккэ,

Ханнаный ол аата

Мантан үрдүк диэн?

Оо, ыллар санааҕа,

Оччо5о билиэҥ.

23

Айымньыларын аахпакка да эрэн

Улуулар ааттарын ахтарын кини таптыыр,

Суох дьон суон сурахтарыгар сигэнэн

Сорох киһи сол курдук биллэ-көстө сатыыр.

24

«Айылҕа уонна олох» диэн

Аатыныы уустук кинигэ,

Абааһы барытын кэпсиэн,

Аанньа ахтылла илигэ

Ааптары эрэ буолбакка,

Алааска уонна куоракка

Аныгы сиэри тутуһар

Ааҕааччы дьону долгутар.

Ол иһин да эһиэхэ мин

Ол кинигэни тиэртэҕим.

Эдэр суруналыыстарга

Этиэм этэ сыыстарбакка:

Билиигитигэр эһиги

Билии эбиниэх этигит,

Бука, бэйэҕит ааптаргыт

Булбут тылларын аахтаргыт.

25

Биирдэстэрин хараҕа — оонньуу кыыһар уот,

Иккистэрин хараҕа — уостан эрэр уот.

Көрсөөт, маннык харахтар күүтүспэттэр диэх.

Арҕаа, нлин саҕахтар атыннаахтар диэх.

Биирдэстэрин сурэҕэ — өрө күүрэp yox,

Иккистэрин сүрэҕэ — оһон эрэр уох.

Билсээт, маннык сүрэхтэр мэҥиспэттэр диэх.

Сүүрдэр, тоҥмут үрэхтэр сүр атыттар диэх.

Ити эрэн, туох эрэ ураты күүс баар:

Эдэрэ кырдьаҕаһын кытыарбыта баар.

Кырдьаҕаһын эдэрэ сөбүлүүрэ диэн

Кырдьаҕаһа эдэрин таптыырыгар тэҥ.

Мин тиийиэҕим эйиэхэ, күндү ааҕааччым,

Бытааннык уонна умнуллубаттык.

Онно да ардыгар миигин туһанааччы

Санамматын бэйэтин буруйдаахтык.

Атын ааптар араас санааларын ылан,

 Айымньытыгар туһанар киһини

Махтаныллыахтаах эрэ бастыҥ  тылынан

Бар дьоҥҥо ону тарҕатарын иһин.

Оттон дьэ биллибэт ааптар санааларын

Бэйэтин гиэнинэн мэй гынар киһи

Эрдэттэн билинэн эрэ үтүө аатын

Күөрт ыт күлүүтүгэр ыытымыа ини.

Бүгүн биллибэтэх сарсын да биллиэҕэ:

Бүргэhи мөһөөччүккэ кистээбэккин.

Ол эрэн, күндү ааҕааччым, мин эйиэхэ

Олоро сатаан итини эппэтим.

Умнууга хаалыы уоскуйууну эппэтин

Уонна ол уонунан суруйааччыттан

Кэскиллээх санааны ким бастаан эппитин

Кистиэҥ суоҕа, баҕар, кэлэр ыччаттан.

Хаһыаттартан, кинигэлэртэн хасыһан

Кини бэйэтэ булан ылыа, баҕар,

Ким диэн киһи туох туһунан уонна хаһан

Кэпсээн-ипсээн ааспытын бар дьонугар.

Мин тиийиэҕим эйиэхэ, күндү ааҕааччым,

Бытааннык уонна умнуллубаттык,

Онно да ардыгар миигин туһанааччы

Санамматын бэйэтин буруйдаахтык.

Мин тиийиэҕим эйиэхэ, күндү ааҕааччым,

Бытааннык уонна умнуллубаттык.

Онно да ардыгар миигин туһанааччы

Санамматын бэйэтин буруйдаахтык.

Атын ааптар араас санааларын ылан,

 Айымньытыгар туһанар киһини

Махтаныллыахтаах эрэ бастыҥ  тылынан

Бар дьоҥҥо ону тарҕатарын иһин.

Оттон дьэ биллибэт ааптар санааларын

Бэйэтин гиэнинэн мэй гынар киһи

Эрдэттэн билинэн эрэ үтүө аатын

Күөрт ыт күлүүтүгэр ыытымыа ини.

Бүгүн биллибэтэх сарсын да биллиэҕэ:

Бүргэhи мөһөөччүккэ кистээбэккин.

Ол эрэн, күндү ааҕааччым, мин эйиэхэ

Олоро сатаан итини эппэтим.

Умнууга хаалыы уоскуйууну эппэтин

Уонна ол уонунан суруйааччыттан

Кэскиллээх санааны ким бастаан эппитин

Кистиэҥ суоҕа, баҕар, кэлэр ыччаттан.

Хаһыаттартан, кинигэлэртэн хасыһан

Кини бэйэтэ булан ылыа, баҕар,

Ким диэн киһи туох туһунан уонна хаһан

Кэпсээн-ипсээн ааспытын бар дьонугар.

Мин тиийиэҕим эйиэхэ, күндү ааҕааччым,

Бытааннык уонна умнуллубаттык,

Онно да ардыгар миигин туһанааччы

Санамматын бэйэтин буруйдаахтык.

Тэлгэһэ хаара баранан

Кыраабыллаатылар, харбаатылар,

Кыһыҥҥы сыыһы уматан

Уһун буруону унаарыттылар.

Устар буруо түннүгүнэн

Киһи күлүгүнүү элэҥнээтэ,

Уордаах кыһын бүппүтүнэн

Оҕо аймаҕы эҕэрдэлээтэ.

Ол курдук ол дьон билэллэр:

Күлүк көстөрүн күннээххэ эрэ,

Күннээххэ эрэ кинилэр

Көччүйэ көтүөхтэрин көҥүлгэ.

Бу булчут үүтээнэ. Киириэххэ.
Дьоллоох дьон эбиппит, бадаҕа.
Уот отто охсоммут иттиэххэ,
Ким эрэ мас мастаан бардаҕа.

Үүтээҥҥэ бэлэмҥэ кэлэҕин,
Ол ойуур оҥорбут сокуона:
Бэлэмҥэ эн эстэн кэлэҕин,
Бэлэмнээн барбатыҥ олуона.

Үс үйэ үөһүгэр үөскээбит
Өбүгэ үтүөкэн үгэһэ,
Сир аайы дьон-сэргэ үксээбит
Кэмигэр даҕаны өһүмэ!

Өһүмэ үтүө күн кэриэтэ
Үтүө дьон санаатын сырдыга:
Олохпут умсулҕан кэрэтэ —
Ол киһи санаатын сырдыга.

Ол киһи ыратын ырааһа,
Ол киһи киһиэхэ үтүөтэ.
Бүгүн эн биһиэхэ сырдаата
Ыраах дьон дууһатын күлүмэ.

Ааһыах да айылаах ардахтар
Ардыгар эмискэ куталлар —
Күннээххэ күүлэйдии барбыттар
Суккуурга сууйтара куоталлар.

Оттон эн биһиэхэ тупсаары
Силлиэлээх-буурҕалаах түбэстэ,
Эн биһи хахха сир булаары
Ыраатан хааллыбыт бу сискэ.

Өлөрү-өһөрү утаран
Үүнээччи күһүҥҥү ньургуһун
Хагдаҥ от быыһыгар турарын
Көрөөрү, эн бүгүн тоҥноҕуҥ.

Эн, бука, чараастык таҥнаҥҥын,
Эн, бука, ол иһин иэдэйдиҥ,
Ол иһин былааккар саһаҥҥын
Эмискэ сөтөллөн иэрийдиҥ.

Доҕоруом, эн уоскуй.
Ааһыаҕа Бу тоҥуу, бу сөтөл даҕаны,
Билигин мин ааны аһыаҕым,
Эн тыыныаҥ дьиэ сылаас салгынын.

Сотору көмүлүөк барахсан
Умайан үөрүөҕэ-көтүөҕэ,
Санньыйбыт санаабыт арахсан
Күөх буруо кэриэтэ көтүөҕэ.

Ол эрэн көмүлүөк уотугар
Көрөбүн ууламмыт хараххын,
Урут эн кистээхтиир буоларыҥ
Миигиттэн ууламмыт хараххын.

Арай мин сүрэҕим билэрэ
Мин суохпар ытыыргын-сонуургун,
Өр ыарыыҥ үтүөрэн биэрбэккэ
Эйигин муҥнуурун-сордуурун.

Оннук кэм, буолуоҕа, араастаан
Эн миигин тэйитэ сатыырыҥ,
Эн миигин итинник харыстаан,
Билбэккэ, мин дьолбун былдьыырыҥ.
Доҕоруом, дьолбун мин ааҕабын
Эйигин көрсүбүт күммүттэн,
Мин сиргэ киэн тутта хаамабын
Эйигин көрсүбүт күммүттэн.

Эн миэхэ мичээрбит күҥҥүттэн
Мин олох дьиктитин сөхпүтүм,
Эн миигин билиммит күҥҥүттэн
Мин тутум улаата түспүтүм.

Мин эмньик сүрэҕим аан бастаан
Күүстээхтик тиҥийэ тэппитэ,
Мин илиим-атаҕым аан бастаан
Эдэр саас эрчимин билбитэ.

Ол күнтэн мин хото саныыбын
Кыаҕым да таһынан үлэни,
Бэл диэтэр тохтото сатыыбын
Мин иэйии элэгэс түгэнин.

Мин аны күн аайы көрдүүбүн
Ол саастыы сандаархай сыллары,
Эйигин аҕалбыт ол күнү
Хоһуйар хомоҕой тыллары.

Доҕоруом, хааллын эн биһиэхэ
Ол күммүт үрдүк дьол күнүнэн,
Ыарыы да, санаа да тэйиэҕэ,
Олоруох ол эрэ күнүнэн.

Умат дуу, кыламныыр кыымынан
Эн кэрэ, эн курус хараххын,
Эн үөрүү, эн үүнүү кыыһынан
Мин өйбөр-санаабар сылдьаҕын.

Эйиэхэ мин куппун туттаран,
Эйиэхэ бүтүннүү ылларан
Олоҕум устатын тухары
Мин дьоллоох долгуйа турабын.

Бу дьоллоох долгуйуу үөрүүтүн,
Дууһабар тоҥуйбун тобулан
Ньургуһун тыллыбыт үөрүүтүн,
Мин хаһан этиэмий, тыл булан?!

Мин ааны тэлэччи аһабын —
Таһырдьа күндээрэн күн бөҕө!
Эн туран чуо хааман бараҕын,
Эмиэ мин сүргэбин көтөҕө.

Кыыһар күн кыымыгар умайар
Кыракый күһүҥҥү ньургуһун,
Олоҕу уруйдуу умайар
Ол намчы соҕотох ньургуһун.

1983 сыл

Ыанньыйбыт былыттар

ыараатар ыарыыллар.

Тулаайах таммахтар

«топ» гына түһэллэр,

Үөһээнэн куугунаан

үөр тыаллар үрэллэр,

Талахтар талахха

охсуллан тыаһыыллар.

Сэбирдэх тылынан

сипсийбэт мин тулам,

Хомустар, иирэлэр

хоҥкуһан тураллар,

Курустук, мөдөөннүк

долгуннар усталлар —

Холкуйан барабын

мин улам, мин улам.

«Тук-тук-тук» тоҥсуйар

соҕотох тоҥсоҕой,

Сүрэҕим тэбиитэ

сөрү-сөп түбэһэр…

Мин дууһам бу кэмҥэ,

бу кэхтии кэмигэр,

Муҥнанар бэйэтэ

букатын холкуйар…

Күөл уҥуор иһийэр

кураанах ходуһа,

Хаһан да ол онно

күөх сайын кэрэтэ

Көҕөрөн-наҕаран

ааспатын кэриэтэ…

Оннуккун дии бүгүн

мин дууһам, мин дууһам.

Аатырар аам-даам тымныылаах

Ахсынньылыыр ыйдардаах,

Тоһуттар торҕон тымныылаах

Тохсунньулуур ыйдардаах

Уонна да араас тымныылаах

Уонча атын ыйдардаах

Тоҥ муус-хаар дойду оҕолоро

Муҥутуур үөрүүбүт, бука, ол:

Күөҕү эрэ мэлдьи хоһуйабыт,

Күөхтэн эрэ мэлдьи долгуйабыт.

Оннук биһиги оҕобут

От күөҕэ ырбаахылаах,

Ханна эрэ баар доҕорбут

Халлаан күөҕэ харахтаах,

Уһун кыһыннаах дойдубут

Уҥуох ууллар күөх саастаах.

Күөх саас угуттаах сыламыгар

Күөх сүрэх буолабыт ардыгар.

Күөх маайдаах уонна кулун тутардаах

Күөх саас күнэ-дьыла кубулҕаттаах.

Күөх саас сайаҕас тыалыттан

Көһүүн санаа сайҕанар,

Күөх хотой көтөр тыаһыттан

Күөх моҕой тааска саһар.

Күөх үйэ көҥүл тылыттан

Күөх ыра саҕаланар.

Күөх хайанан, күөх алааһынан,

Күөх муоранан, күөх халлаанынан

Күөх сулус ыҥырар буоллаҕына,

Күөх суолум сүтүө диэн куттаныма.

Күөх сайын кэллэ даҕаны

Саха күөх дууһаланар,

Бу кэмҥэ бэл күөл даҕаны

Муоралыы күөх ууланар,

Хас от-мас барыта аны

Хампа күөххэ сууланар.

Аан дойду көҕөрөн-наҕаран

Алыс да сиэдэрэй барахсан!

Муус да, хаар да суох — күп-күөх

барыта.

Бу ини үс саха күөх ырата!

Күтэри мииммит айанньыт баҕа

Күөлүттэн муоралаан иһэн эмискэ,

Адаарыс гынаатын түөрт атаҕа,

Тас уорҕатынан таралыйа түстэ.

Ити курдук ууттан тахсарыгар

Көхсүттэн ыар ындыытын көлбөрүтэн,

Күтэр аны көҥүл-босхо барар,

Күн аайы сүүрэлиир күөх сирэминэн.

От-мас быыһынан кини opoҕo

Күөлтэн бааһынаҕа диэри субуллар:

Бу сиргэ көтөр-сүүрэр олоҕо,

Бука, эн билбэккинэн оҥоһуллар.

Холобур, бу хороонугар саһан,

Бурҕаатынан эрэ булуллар күтэр

Сайын аайытын, саһарчы буһан,

Сэлиэһинэй хаһан ситэрин күүтэр.

Ол эрэн саһыл онуоха диэри

Кинини сүгүн олордуо баара дуо?!

Субу ойон кэлиэ тутан сиэри,

Ону биирэ отоойкоҕо олордуо.

Уһун хороону хасыһа сатаан

Мааны саһыл марайданыам оҥорон,

Маттаҕа, күтэр диэн курдук

Мантыкаҥ эмиэ араас ааттаах,

Бааһынаҕа үүнэр бурдук

Бастыҥа кини аһылыктаах.

Хото сиэбитин таһынан

Хойуккутун эмиэ санааччы:

Хоро бурдугу таһынан

Хороонун толору хаалааччы.

Оҕолор кини бурҕаатын

Ол иһин оҥостон хаһаллар,

Күтэр хаһааһын булаары

Көлөһүн-балаһын аллаллар.

Оттон мин оҕо сылдьаммын

Уйатыгар хапкаан иитэрим,

Өйдүүбүн, кини хапкааммын

Үгүстүк буорунан тибэрин.

Ол курдук күтэр куотара

Өлөр өлүүттэн сэрэҕинэн,

Оттон мин дууһам туолара

Өссө биир өйдөммөт дьиктинэн.

Күүлэйгэ, күрэххэ,

Күөх уйгу быйаҥҥа

Көр күлэр сүрэххэ,

Күүс оонньуур быччыҥҥа

Хойуу от үүнүүтүн

Хотуурдар солууллар,

Таҥалай үҥкүүтүн

Тардаллар субуулар.

Уолаттар охсоллор

Кэккэлии хаамсыһа,

Уолаттар охсоллор

Куотуһа, хаалсыһа.

Күөх илгэ күрэҕэр

Күүс эрэ быһаарбат,

Үгэскэ, үлэҕэ

Үөрүйэх да хаалбат.

Охсооччу аҕалаах,

Мунньааччы ийэлээх —

Ол окко баҕалаах,

Ол сиргэ иэйиилээх.

Уолаттар уһун күн

Уоҕуран оттууллар,

Охсор сир бүппүтүн

Көрөн дьэ тохтууллар…

Килэччи охсуллан

Киэҥ хочо нэлэйэр,

Ой тыаҕа охсуллан

Оһуокай дьиэрэйэр.

Ама ону ким сүөргүлүөй

Айманар да буоллахха:

Үйэ аҥаардаах үбүлүөй

Үөрүү бөҕө буоллаҕа,

Үөрүү бөҕө буоллаҕа…

Кыһыл болуоссакка – парад.

Кыайыы улуу парада!

Кыһыл знамя, кыһыл былаах,

Кыһыл сулус парада.

Ол – олох модун хардыыта,

Ол – норуот албан аата!

Оттон биэс уон сыл ааһыыта,

Онтон бүгүн туох хаалла?..

Кырдьык даҕаны ырааппыт

Кыайан-хотон бүппүппүт.

Аахсыллыбат албан ааппыт,

Ааҕыллыбат сүтүкпүт.

Аймаабыта аан дойдуну

Алдьархайдаах ол сэрии,

Аны солбуйбут дуу ону

Албаһынан киирсиһии.

Уот сэриигэ хотторбуттар

Уу тылынан хотоллор,

Бүгэн сайда олорбуттар

Бүгүн быдан ордоллор.

Суобастарын ыраастанар

Сокуоннары айаллар,

Араас омук арҕаһыгар

Айыы сылдьан байаллар.

Баай-тот оннук дойдулары

Баран көрө-көрөлөр,

Ыччаттарбыт бука бары

Ымсыыран диэн бөҕөлөр.

Аҕа дьоннор олохторо

Атын буолан көстөллөр,

Атыы-эргиэн оҕолоро

Apҕaa-илин көтөллөр.

Кыайыы-хотуу күнэ-дьыла –

Кыра сонун ол дьоҥҥо,

Туора киһи туоһу тыла

Туһалаабат ол онно.

Оо, эн бэйэҥ бэрийтэлээ

Оҕолоргун, сиэттэргин:

Ол дьонноруҥ билбэттэр ээ

Умнуу туохха тиэрдэрин.

Кыһыл Аармыйа кыайыыта

Кыыһар сарыал буолбута,

Аны аан дойду сайдыыта

Атын суолу туппута.

Ол суол олук кэрдииһинэн

Буолта киһи бырааба,

Сэбиэттэри онон киирэн

Сиир кэм өссө ырааҕа.

Арҕаа дойду ааттаахтара

Албастара диэн сүрдээх:

Арыт киһи алып тыла

Атомнааҕар да күүстээх.

Холобура, эн куотуоҥ дуо

Куолу хаата киһиттэн?

Сойууһу да кини аа-дьуо

Суулларыаҕа иһиттэн.

Хор, кырдьык да оннук курдук

Хоттордохпут биһиги —

Ыраас ыралаах олохпут

Ыһылыннаҕа ити…

Ол эрээри доҕотторуом

Ол ыра өлбөт тыыннаах,

Арай кини туругуруо

Арыый эрдэ быһыылаах.

Эһиги дьикти олоххут

История буолуоҕа,

Хаарыаннаах сыалгыт-соруккут

Хаттаан кэлэ туруоҕа.

Саҕалааһыҥҥыт кырдьыгар

Саарбаҕалыа суохтааххыт,

Сырдык сиргэ кыайарыгар

Сыаналаммат кылааккыт.

Оттон олох уларыйар,

Онтон хаалар кэриэһэ.

Оннук эрэ олох сайдар –

Уруй буоллун киниэхэ!

Ама ону ким сүөргүлүөй

Айманар да буоллахха:

Үйэ аҥаардаах үбүлүөй

Үөpүү бөҕө буоллаҕа,

Үөрүү бөҕө буоллаҕа!..

Улахан сыаллаах олоҕу

Оччоҕо биһиги таптыырбыт,

Эдэр саас эрчимин, уоҕун

Барытын киниэхэ аныырбыт.

Кэрэтэ кэлэр кэскилбит,

Сырдыга арыллар аартыкпыт,

Кимиилээх этэ кэпсэлбит,

Саргылаах буолара санаабыт.

Өлүү диэн өйгө да суоҕа,

Өйгө да суох этэ куһаҕан,

Ол иһин дьэ ордук суоһа

Ол сэрии, ол өлүү сураҕа.

Үрүҥ күн өһөн ылбыта,

Күөх сирэм күлүмэ сүппүтэ

Өйбүт-санаабыт барыта

Өлүү баар сиригэр көппүтэ.

Барарга бэлэммит бары

Баламат өстөөхтүүн күөн көрсө,

Кэлиэхтээх ол ыар сыллары

Ким даҕаны билбэтэ өссө.

Тыыл — фронт!.. Тыһыынча хонуктар…

Сүөһү иит, түүлээхтээ, балыктаа!..

Тыын быста-быста салҕанар…

Тымныыны, өлүүнү бараттаа!..

Ол хоһуун дьон — оҕо, дьахтар —

Улуу дойду охсуулаах күүһэ.

Онуоха буолуоҕа, баҕар,

Кыайыыбыт биир таайыы күлүүһэ.

Онтон ыла сир үрдүнэн,

Хоту дойду киирбэт күнүнүү,

Устар, устар Кыайыы күнэ,

Уйгулаах уотунан күлүмнүү.

Кыайыы күнэ — кыһыл төлөн,

Кытыаста тохтор кыа хаан курдук,

Кыайыы күнэ — кыыһар төлөн,

Сарсыардааҥы саһарҕа курдук.

Ханнык да атын өҥүнэн

Хараарда, туртата сатаама,

Хаалыаҕа кыһыл өҥүнэн

Кыайыы күнэ өйгө-санааҕа

Эдэр саас сырыыта, айана

Эриирдээх-мускуурдаах буолара,

Очуос таас даҕаны хайанан

Охсуллан ааһара суоллара.

Таҥнастыах айылаах тахсыылар,

Түҥнэстиэх айылаах түһүүлэр —

Манныгы үйэ-саас саныыллар,

Манныгы түүн аайы түһүүллэр.

Оттон ол уот сэрии сылларын

Охсуһан, үлэлээн ааспыттар,

Өлүүгэ-сүтүүгэ ылларан

Үгүс тоҥ ииннэри хаспыттар.

Абарыы-сатарыы тылларын

Аны киэҥ көҕүскэ хаайбаттар —

Этэллэр туолбатах сыалларын

Эмискэ соҕотох хаалбыттар.

Кылгас эбит кыайыы үйэтэ

Кыайбыт көлүөнэ олоҕунуу,

Улам өһөр улуу бэйэтэ

Охтубут саллаат сулуһунуу.

Ийэ сир эрэйин-буруйун

Этинэн-хаанынан билбиттэр

Ол иһин даҕаны хойутун

Умнуллан бараахтыыр эбиттэр.

Барыта биллэр суол эрээри,

Баҕар, биир сөп тылы эбээри

Батарбат санаабын, толкуйбун

Поэма диэн ааттаан суруйдум.

Арааскын эн, киһи аймаҕым,

Ардыгар хам буолбат айаҕыҥ,

Киһини тохтото-тохтото

Кэпсиигин оччоҕо эн тото.

Эҥини-арааһы булаҥҥын,

Элбэҕи эбэҥҥин-сабаҥҥын

Кэпсээнтэн кэпсээни соҥнуугун,

Киһини ыыппакка сордуугун.

«Эрэйдээх!» — диибин мин кинини,

Эйиэхэ түбэспит киһини,

Ол иһин барытын киниэхэ

Олоччу баарынан кэпсиэххэ.

Киириилээх-тахсыылаах дьиэҕэ дуу,

Кэлиилээх-барыылаах сиргэ дуу,

Көрбөккө иэдэйбит киһилии

Көрсүһэ түһэҕин кинилиин.

Аан бастаан: «Дорообо! Сэһэниҥ?»

Атаспыт онтон дьэ сэрэннин,

Кыһыл тыл унуоҕа суох диэни

Кыратык кини да билиэхтин.

Этиэҕиҥ-тыыныаҕыҥ элбэҕи,

Элбэҕи, элбэҕи, элбэҕи,

Эппиккин хаста да этиэҕиҥ,

Истээччиҥ сэниэтин эһиэҕиҥ.

Барыаҕын баҕартын да иһин

Барара сатаммат бу киһиҥ,
Сиэр-майгы бөҕөлөөх эрэйдээх

Сэһэҥҥин ситэри истиэхтээх.

Оттон эн силигин ситэрэн,

Убаастыыр быһыыгын биллэрэн

Ыччатын-оҕотун туһунан

Ыйытан-туоһулаан тураҕын.

Быстыа дуу, өйдүө дуу ол муҥнаах,

Быһыыта, былаанын умнуохтаах,

Синигэр түспүтүн бэлиэтээн,

Сэһэргиир сиһилии эппиэттээн.

Аны эн соһуйан-өмүрэн

Атаскын дьиибэргии көрөҕүн,

Атаһыҥ айаҕа хам буолбат,

Айыыга даҕаны уурайбат.

Эн ини-арааһы булбахтаан

Элбэҕи эппэхтээн-саппахтаан

Кэпсээнтэн кэпсээни соҥнууруон,

Киһини ыыппакка сордууруон.

Этэрэ-тыынара элбэҕиэн,

Элбэҕиэн,элбэҕиэн,элбэҕиэн,

Эппитин хаста да этэриэн,

Истээччи сэниэтин эһэриэн.

Тырытта тураҕын искэр эн,

Тыынын дуу таһаарар миигиннэн,

Бу маннык биэс мээри эбитин

Букатын эн урут билбэтиҥ.

Төһөлөөх үлэни-хамнаһы

Чөмчөтө туруоххун, алҕаһыҥ,

Кыракый алҕаһыҥ эмискэ

Кыбыллан мэһэйдээн кэбистэ.

Биллэр, эн боппуруос биэрэҥҥин

Бириэмэҥ бөҕөтүн сиэттэҕиҥ,

Кэпсэтэ түһээт да киниттэн

Кэмигэр куотуохха баар этэ.

Суох, ону хайаан да эн киһиҥ

Сонунун истиэхтээх дуу этиҥ,

Баҕардар бараммат ол сонун

Бары ис хоһооно биир буоллун.

Итинник элбэх дьон мээритин

Истэн ис салҕыаххар диэритин,

Оччоҕо уһуннук саҥарар

Омсотун өйдүөҕүҥ эн, баҕар.

Тус бэйэм олоҕум дьадаҥы,

Туора дьон сэргиирэ туох да суох.

Ол эрэн үөрэтэр дьарыгы

Ол мин да сатаабат буолуом дуо.

Арааскын эн, киһи аймаҕым,

Ардыгар хам буолбат айаҕыҥ,

Ардыгар тылгыттан матаҕын,

Айаххын харчылаах атаҕын.

Ити кэм саныыргын барытын

Эн искэр иитиэхтии сылдьаҕын,

Ону дуу таайаары дьон бары

Одуулуур сирэйгин-хараххын.

Үчүгэй санааны мунньуоҕуҥ

Үөрүөҕүҥ, көтүөҕүҥ, оонньуоҕуҥ,

Куһаҕан санаанан туолуоҕуҥ

Куруутун кыйыттар буолуоҕуҥ.

Үчүгэй, куһаҕан санаалар

Үөр кыыллыы эйиэхэ хаалаллар,

Тахсар үүт-хайаҕас булаары

Тарбыыллар дууһаҕын чаас аайы.

* * *

Сатаан дуу санаатын эппэккэ,

Саатан дуу саҥаран испэккэ

Эҥин да бэйэлээх оҕолор

Эрэйгэ түһэллэр сороҕор.

Кытара умайар имнэрдээх

Кыбыстар-симиттэр эрэйдээх

Этиэ дуо таптыырын кыыһыгар

Элэгин-оонньуутун быыһыгар.

Кэрэ кыыс туһуттан эбэтэр

Киирсиһии даҕаны кэмигэр

Эрдээҕин, үтүөтүн дакаастаан

Эйэтин биллэриэ дуу бастаан.

Көҥүллүк этиэҕин-тыыныаҕын,

Көҥүллүк кэлиэҕин-барыаҕын

Куруутун кыбыстыы мэһэйдиир,

Кутгаммыт-дьиксиммит сирэйдиир..

Арай ол амсайбыт уолаттар

Адьаһын итинник буолбаттар,

Кимтэн да, туохтан да кинилэр

Кэхтэри-толлору билбэттэр.

Эр киһи бастыҥа тахсыахтаах

Эрэттэр бу бааллар, бадахтаах,

Кыралар үтүктэ сатыыллар,

Кыргыттар муннукка ытыыллар.

Хайдаҕый кыратык амсайар,

Хараҕы-сирэйи арыйар?

Бэрт көрдөөх ол кыра бэтиэхэ

Билсэргэ эр санаа биэриэҕэ.

Көстүөҕэ айылҕа айбыта:

Көр-нар да, күүс-уох да барыта.

Сэмэлиир, сөбүлүүр элбиэҕэ,

Сэҥээрии, билинии кэлиэҕэ.

Эдэр дьон тапталын дьалыҥа

Иһинэн-таһынан дьалкылла

Эдэр уол, эдэр кыыс оҕобут

Эдэр ыал буолаллар сотору.

Сыл аайы төрүүллэр-ууһууллар,

Сыччыйдар сыллыыллар-уурууллар,

Сылдьаллар ыалдьыттар, уруулар,

Сылдьаллар, ардыгар уһууллар.

Эт киһи элэйэр-сылайар,

Эдэр ыал сыһыана тымныйар,

Оннооҕор остуолга дьон суоҕар

Уопсай тыл булбакка сор буолар.

Тохтууллар мөккүһэн эмискэ

Тугу да диэхтэрин билбэккэ…

Оо, эмиэ кыбыстыы, кыбыстыы,

Ону дуу кистээри кыыһырсыы.

Ийэ да, оҕо да айманар,

Эр киһи хаһан да амсайар.

Бэрт көрдөөх урукку бэтиэхэ

Бээ, баҕар, эр санаа биэриэҕэ!..

Тумаҥҥа мэлийэр кыбыстыы,

Дьон-сэргэ барыта атастыы,

Киһибит кэмэ суох мээрилиир,

Кэлбиккэ-барбыкка мичээрдиир.

Арай дьэ дьиэтигэр-уотугар

Айдаарсыы тоһуйар боруогар,

Сарсыарда саатттан-суутуттан

Саҥата суох сытар уһуктан.

Иһээһин-аһааһын хаһан да

Итинтэн атыҥҥа аҕалбат —

Аны эн иһэртэн, кыбыстыы,

Аргыс буол кинини харыстыы.

Кыбыстыы куруук баар куолаһа —

Кырдьыга, бу киһи суобаһа —

Хойутун бэйэҕин хомотор

Куһаҕан быһыыттан тохтотор.

Тус бэйэм олоҕум дьадаҥы,

Дьон-сэргэ сэргиирэ туох да суох,

Ол эрэн үөрэтэр дьарыгы

Ол мин да сатаабат буолуом дуо.

Харата-үрүҥэ биллибэт

Хас биирдии эн санааҥ тиллибэт,

Тыл эрэ кинини таһаарар,

Тыл эрэ хайдаҕын быһаарар.

Саныаҕыҥ эн бүгүн маннык диэн,

Сарсынын атыннык эргитиэҥ —

Мунааран муҥнаныы түмүгэр

Муударай буолаҕын үксүгэр.

Элбэхтэн биир санаа талыллан

Этиллэр биир сөптөөх тылынан:

Үгүс дьон чөл тыынын харыстыы

Өрүүтүн баар буоллун кыбыстыы.

Ол курдук тыл нөҥүө киниэхэ,

Оҕолоох-уруулаах киһиэхэ,

Урукку бэрт көрдөөх бэтиэхэ

Охсуулаах буолара биллиэҕэ.

Эр бэрдэ, тохтоо эн! Туох саатай!

Иһэри кыаммат диэн туох аатай!

Эр киһи аатыттан ааһыаҕыҥ,

Эриэн ыт элэгэр барыаҕыҥ.

* * *

Улахан дьиэ кэргэн аҕата

Ол ини эр киһи баҕата,

Улахан дьиэ кэргэн эйэтэ

Ол ини дьол-соргу эйгэтэ.

Оннук дьиэ кэргэҥҥэ, бадаҕа,

Оҕолор имнэрэ — саһарҕа.

Кинилэр олордуу мастардыы

Кэккэлии үүнэллэр хас хардыы.

Улаатан уолаттар, кыргьптар

Ол эрэн мастартан атыттар:

Оонньууллар, сырсаллар, аһыыллар

Уонна да элбэҕи сатыыллар.

Холобур, мастары көрөллөр,

Мастара үрдүктэр, көнөлөр,

Хоп-хойуу лагласпыт лабаалар

Хосторун түннүгүн ааһаллар.

Оҕолор олоххо тахсаллар.

Оо, эмиэ дууһаҕа саһаллар

Сороҕор долгуйуу, кыбыстыы,

Сороҕор хомойуу, хараастыы.

Бэрт көрдөөх ол кыра бэтиэхэ

Бээ, аны уолугар кэлиэҕэ,

Улахан дьиэ кэргэн аҕата

Ол онтон дьиксинэн бардаҕа.

Тымныы да сүрэҕи ириэрэр

Тыыннаах тыл онно дьэ этэллэр,

Мээнэҕэ биэс мээри дэммэтэх

Бэртээхэй тыл-өс диэн бэрт элбэх.

Элбэхтэн биир санаа талыллан

Этиллэр биир сөптөөх тылынан:

Үгүс дьон чөл тыынын харыстыы

Өрүүтүн баар буоллун кыбыстыы.

Ийэ да, аҕа да сүбэтэ –

Илгэлээх ийэ тыл сүмэтэ.

Кинини сүрэххэр иҥэрэн

Кэрэ диэн киһи буол, оҕом, эн!

Оҕону үтүөҕэ ииппэт дьон

Олорор курдуктар болдьоһон

Бу оҕо улаатар күнүгэр

Буорахтаах буочука үрдүгэр.

Арааскын эн, киһи аймаҕым,

Ардыгар хам буолбат айаҕыҥ,

Ардыгар тылгыттан матаҕын,

Айаххын харчылаах атаҕын.

Бу икки туругу эрэ мин

Булбучча ырытан эрдэҕим,

Туохха ол туһалаах эбитин

Туолкалаан бэйэм да билбэтим.

Ол эрэн оҥорбут үлэбин,

Ол буоллун мин баҕам, үлэҕим,

Ким эрэ кэмин да баратан

Кэрэхсээн аахтын дуу барытын.

Миэхэ да харчыны-хамнаһы

Биэрбэт ээ бу үлэм-хамнаһым.

Оттон бу тыллары таларбар

Уонунан хонуктар бараллар.

Күннэри-түүннэри талабын,

Көлөһүн-балаһын аллабын,

Мин мэлдьи үтүөнү саныыбын,

Мин ону тарҕата сатыыбын.

Тыыннааҕым тухары мин этиэм

Тыл күүһүн туһаммыт киһи диэн,

Олоҕу-дьаһаҕы оҥорсуох

Ол кэннэ атын күүс миэхэ суох.

Тус бэйэм олоҕум дьадаҥы,

Туора дьон сэргиирэ туох да суох,

Ол эрэн үөрэтэр дьарыгы

Ол мин да сатаабат буолуом дуо.

Эрэйдээх-буруйдаах дьоннорго

Эн биһи иэспитин толоро

Үлүскэн үп-харчы кэриэтэ

Үчүгэй сүбэни биэриэххэ.

Сүгэ хоппотун сүбэ хотор,

Сүбэттэн күүстээх суох сороҕор,

Билиини-көрүүнү, саталы

Биэриэххэ ол иһин барытын.

Былыргы, аныгы ситимэ

Быһынна диир дьону истимэ,

Ситим баар уккуллуу күүһүнэн,

Ситиннэ холобур сүүһүнэн.

Аҕата акылаат түһэрэр,

Атынын оҕото бүтэрэр.

Кыраҕын үөрэт эн кырдьаргар,

Кырдьартан үөрэн эн кыраҕар.

Билигин кыһыл тыл үйэтэ —

Биллибэт кыра дьон үлэтэ,

Ол иһин оҥорор идэҕин

Улам эн сүтэрэн эрдэҕиҥ.

Дьон-сэргэ өйдүөҕэ сотору

Туох-ханнык буолбутун толору —

Дойҕоҕо, мээритэ тохтуоҕа,

Долгуйа айыаҕа-тутуоҕа.

Элбэхтэн биир санаа талыллан

Этиллиэ биир сөптөөх тылынан:

Үгүс дьон чөл тыынын харыстыы

Өрүүтүн баар буоллун кыбыстыы.

1994 сыл

Кылбайан түһэн бүгүн

Кыркаҕа суох халлаан үөскээбит.

Күн уота күүһэ сүрүн —

Күлүккэ түһээччи үксээбит.

Күлүк даҕаны диэхтээн,

Күн уота эрэ көрбөтүнэн:

Онно да эн итииргээн,

Устуоҥ син биир көлөһүнүнэн.

Икки өлүүттэн киһи

Өрүүтүн талааччы кыратын,

Уонна дьэ хайдах кини

Олох суох кыныай кыһалҕатын?..

Кылгас этиинэн, кылааннаах тылынан

Кылам гыммыт санааны кыайан эппэккэ,

Суруйан кээспит эбиппин устунан

Сыалай хоһоону сыыһыам эрэ диэбэккэ.

Ол эрэн күөспүн эрдэ өрүммүтүм:

Айбыт хоһоонум амтана биллибэтэ,

Сарсыныгар ылан ааҕан көрбүтүм

Кылам гыммыт санаа кыыма да суох этэ.

Биһиги күн тура-тура

Бииртэн биир көстүүттэн сөҕөбүт,

Хас сир аайы, холобура,

Хартыына дьиктитин көрөбүт.

Ортотунан быстыах курдук

Быры-быакаҕар кымырдаҕас

Оту-маһы хас да хонук

Оргул буолуор диэри тас да тас.

Онтуката бугул буолан

Олорор ойуур саҕатыгар,

Кыйма курдук онно туолан

Кымырдаҕас бөҕөтө сырсар.

Кып-кыра кымырдаҕастар…

Кимнэрий-туохтарый кинилэр?

Этиҥ бастаан, кырдьаҕастар,

Этиэхтэрэ онтон эдэрдэр.

Туох буолуой ол эдэрдэрэ?!

Туойбат инилэр билбэттэрин?

Кэпсээн-ипсээн эрдэхтэрэ

Ким көрбүтүн, ким истибитин.

Бэйэтин саҕа көмүһү

Көтөҕөр, cohop куустээх бэрдэ

Бу аан дойдуга баар үһү

Соҕотох кымырдаҕас эрэ.

Кыһыл, хара кымырдаҕас

Кыра да буоллар, кырбадаһын:

Сүр диэн ыарахан таһаҕас

Сүгэһэр да буолбат букатын.

Ону тэҥэ өссө кини

Сылайбат-элэйбэт үлэһит.

Ол ханныктаах да киһини

Улаханнык сөхтөрөр эбит.

Кымырдаҕас бииһин курдук

Кыра да дьон бииргэ буоламмыт,

Бэрт уустук дьыаланы ордук

Биһиги кыайабыт куолааммыт.

Кымырдаҕас холобура –

Кылаабынай күүс кыайыыларга,

Биһиги күн тура-тура

Бэлэммит оннук дьайыыларга.

Улуу иэдээн турдаҕына,

Оннооҕор урукку өстөөхтөр

Охсуһаллар бииргэ аны,

Олоҕу саҥалыы өйдөөннөр.

Аны ийэ айылҕаҕа

Истиҥ кинилэр сыһыаннара —

Тиэрдиэ суоҕа алдьархайга

Тиэрэ байбыт дьон сыыһалара.

Аа-дьуо биһиги даҕаны

Аанньаллар курдук олоруохпут,

Туора хаалларан барыны

Тустаах сыалбытын толоруохпут.

Кыһалҕалаах бу үйэҕэ

Кыахпытын-күүспүтүн түмүөхпүт,

Кыра, улахан үлэҕэ

Кымырдаҕас курдук түһүөхпүт.

Былыр сахалар итинник,

Быһаара хайыы барбаккалар,

Хайгыы көөртөрүн дириҥник

Хааллараллара тылларыгар.

Үйэлэр ааһан, ол тыллар

Үгүс санаанан туолаллара

Уонна үрдүк өй арыллар

Өс хоһоонунан буолаллара.

Хаһан эрэ ол тыллары

Хатылыахпыт турдаҕа эмиэ:

«Кыайан-хотон тахсар гына

Кымырдаҕас курдук түһүҥ», – диэн!

Кынаттаах көтүөхтээх,
Атахтаах хаамыахтаах,
Харахтаах көрүөхтээх,
Сүрэхтээх таптыахтаах.

Дууһаны тууйумаҥ,
Санааны хаайымаҥ,
Суобаһы сууйумаҥ,
Баҕаны баайымаҥ!

Ааккытын, чиэскитин
Ааныттан харыстааҥ,
Бар дьоҥҥо иэскитин
Барытын боруостааҥ!

«Кыһыл кинигэ» таһыгар —

Маҥан куба өлүгэ,

Хараарар кини хараҕар

Саалаах киһи күлүгэ.

Аһыҥ «Кыһыл кинигэни»—

Кыыл-сүөл аата үлүгэр.

Дьоннор сиргэ кинилэри

Эһэн эрэр үһүлэр.

Эһиги бу баар ааттары

Ааҕан да сиппэтэргит,

Кэннигэр «киһи» диэн ааты

Өссө эбэн биэрдэргит.

Кыһыннарым эптэр-эбэн,

Кырыа маҥан баттахтыыллар,

Кыһыны дуу барыы сатаан,

Кыҥыр-хаҥыр саҥарабын,

Кырыппакка эрэ хайаан

Кыһын барыан баҕарабын?

Сыһыыларбын типтэр-тибэн

Сырыыларбын атахтыыллар,

Сылаас дьиэҕэ хаайа сытан,

Сылаас хааммын тоҥороллор,

Сыыйа-баайа сындалытан,

Сыыллар эрэ оҥороллор.

Халыҥ хаар суорҕанын бүрүнэн,

Сир-дойду утуйар.

Ыраах тыа мастарын үрдүнэн,

Кыыс курдук оҥосто, корүнэ,

Ый тахсан кылбайар.

Хонугар ыксаабыт ат тыына

Суол устун субуллар.

Тоҥуу хаар ньууругар сыһыыга

Толору ый ыһар көй кыыма

Көмүстүү кутуллар.

Уоскуйбут, утуйбут санаалар

Эмискэ тиллэллэр,

Санаалар, чаҕылхай санаалар

Сааскы күн кэриэтэ, сандаара

Бииртэн биир кэлэллэр.

Атасчааным – кыра киһи

Алтатын да туола илик.

Ол эрэн саадьыкка кини

Оттомноох улахан киһи:

Айдаана, мэнигэ аччаан,

Аатыгар эрэ кырачаан.

Кини үстээх эрдэҕинэ

Манна маҥнай кэллэҕинэ,

Аата, саадьыгын тиэргэнэ

Алдьархай даҕаны киэҥэ!

Оҕолору эккирэтэн

Уҥа сыһан кэлэр этэ.

Оттон бүгүн онтуката

Олус кыараҕас курдуга,

Саҥардыы ойуолаан иһэн

Сааллар дии олбуорга кэлэн.

Оо, аһыҥ олбуоргут аанын,

Уолчааны таска таһаарыҥ!

Кылап-халап көрөөт кини,

Кытыгырас кыра киһи,

Бугуһуйбут бэйэккэтэ

Муҥ күүһүнэн тэбиниэҕэ

Ойуурунан, толоонунан,

Ууну-хаары ортотунан.

Сүүрүөҕүнэн сүүрдүн-көттүн,

Сүһүөхтэрин бөҕөргөттүн,

Сылаа диэни билбэт кини

Сындааһыннаах иҥиирдэннин,

Симэх-ойуу сирин устун

Сити курдук бара турдун!

Кырыллыбытынан кыыс оҕо эрдэҕинэ,

Кыраһаабысса диэн кини этэ,

Кыталыктыы, кынтайа устан киирдэҕинэ,

Кыра-хара кыбыстан бүтэрэ.

Оччолорго даҕаны, ол эрэн, бааллара

Уолуктарынан тыыммыт уолаттар,

Ол кыыска, уруйдуу,утары бараллара,

Букатын да мух-мах буолбаккалар.

Тэгил дойдуттан тэҥнээхтэр көрсүһэллэрэ,

Уостарынан-тиистэринэн оонньуу,

Этэн көрө-көрө иэрийэ күлсэллэрэ,

Кинилэр кэннэ ким да суоҕунуу.

Ким эрэ сотору кинилэрдиин тэҥнэһиэн,

Ордуон дуу, ол хантан билиэхтэрэй?

«Тот оҕото дохсун, баай оҕото бардам»,— диэн

Дьон тоҕо мээнэҕэ этиэхтэрэй?

Олох обургу очура-чочура охсон

Охтор охторо, турар турара.

Ким хайдах сатыырынан олоҕун оҥостон,

Орто дойдуга оннун булара.

Хаһан да кыһыннар хаардаан үллүктүүллэрэ,

Сайыннар самыырдаан ыһаллара.

Аны оҕолор, оҕолор көрүлүүллэрэ,

Аҕалар, ийэлэр кырдьаллара.

Кынтайбыт бэйэлээх кыыс оҕо кырдьыбытын

Аны ким да ааҥҥа көрсүбэтэ.

Ааспыт кэмҥэ аар-саарга аатыра сылдьыбытын

Аныгы ыччат адьас билбэтэ.

Күөгэйэр күҥҥэр күннүү-күөнэхтии сылдьан эн,

Хантан билиэҥий хас кырдьаҕаһы?

Эдэр саас — кэрэ кэм, сэрэхтээх кэм, ол эрэн,

Эргитэн кээһиэн сөп эн дьылҕаҕын.

Ол иһин киниэхэ, уоҕун кэмчилээбэккэ,

Уордайда ини олох обургу.

Ыал буолан, иэримэ дьиэни иччилээбэккэ

Чороҥ соҕотоҕун турдаҕа бу.

Оттон кини урут кыраһаабысса этэ,

Иҥээҥниир элбэҕэ тулатыгар,

Эҥин да бэйэлээхтэри сирэттээтэҕэ,

Бу мэрбэллэн туруоҕун быатыгар.

Киэһэ буоллун, сарсыарда буоллун

Киһи үлэлиир кэми билбэккэ, —

Илиис кумаа5ы эрэ туоллун,

Элбэх тыл сымсах эҥин диэбэккэ.

Кыраппаа аайытын манньыйа,

Кырааскалаан да кини суруйар.

Арааһа, кыраппамаанньыйа

Айымньыны бу маннык солбуйар.

Манна хас биирдии тылтан кини

 Маҥнайгы курдук үөрбэт, долгуйбат:

Тылы сатаан дьүөрэлиир киһи

Тыыннаах хоһоону мэлдьи суруйбат.

Сотору кылыһах кытары

Сотуллан хаалар кини тойугар —

Хайыы сах хал буолбут тыллары

Хааһахтан хостуур курдук субуйар.

Дэлэҕэ даҕаны буолуо дуо,

Кыраппамаан аатырамаары бары

Ити тылы дьэ ылыммаппыт дуол,

Ол эрэн оннук ааттыы атыттары.

Кыраппамаан этин диэн, дьиҥинэн,

Элбэҕи суруйар киһи ааттанар,

Арыт кэрэни айан кэбиһэн,

Ол сылдьан кини аар саарга аатырар.

Хас биирдии саҥа саҕалааччы

Хайдах да улуутун иһин бастаан

Эмиэ итинник суруйааччы,

Эбэтэр ол аата кыраппамаан.

Киниттэн, баҕар, бэрт сотору

Киэнньий даҕаны тахсан кэлиэҕэ:

Кэмэ суох сөхтөрө дьоннору,

Ким да эппэтэх тылын этиэҕэ.

Көр, ол онон кыраппамааннар

Көннөрү дьон буолбатах эбиттэр:

Бааллар онно бастыҥ талааннар,

Бар дьоҥҥо өссе биллэ иликтэр.

Кыраппамаанньыйа ол аата —

Кырдьыга да кыбыстыыта суох тыл!

Кини киллэрэр дьиҥ кылаата

Кимнээҕэр да элбэх буоллун быйыл!

Оччоҕо кыраппамаанньыйа

Оҥорон таһаарбыт хоһооннорун

Атаһа матыыбамаанньыйа

Ыла охсон ырыа оҥорбутун —

Урукку курдук: «Оо, дьэ бу ырыа!

Бу улуу ырыа!» — диэччи аҕыйыа5а…

Оннук эрэ ортоһуор да ырыа

Улуу диэн аатырбыта уурайыаҕа.

Caаһы быһа эн таах сордоноҕун,

Сатана уола баара:

Саманнык  эр бэрдэ соҕотоҕун

Саарбахтаан туруо Саара.

Арааһа, эн таах саакка киирэҕин,

Абааһы уола баара:

Анаан аххан айбыт лиирикэҕин

Ахсарыа суоҕа Лаара.

Маратыйыа онтон тылыҥ-өһүҥ,

Маҕай аллааҕым баара:

Бастыҥ киһигин диэн аны күһүн

Барсыа биллибэт Маара.

Кыыһыран турума кыһыыгыттан,

 Кырдьык сирдэрбит баара —

Кыыһар дии ол тапталын кыымыттан

Кырдал кыыhа Кылаара.

Таах сордоннум диэн эн сүөм түһүмэ,

Тапталтан куоппут баара —

Тахсар дии ол тапталын көрсүһэ

Тайҕа кыыhа Тамаара!

Кыргыттар, оо, кыраһыабайдара,

Кырдьаҕастара баара —

Кыталыктыы кынтаҥнаһаллара,

Кыһаллаллара баара.

Ити эрээри ол кинилэртэн

Эйиэхэ сөптөөх баара,

Эйиэхэ сөптөөх ол кинилэртэн,

Иһит, биир эрэ баара.

Кыргыттар, кырдалга

Дьэдьэммит тэтэрбит,

Омурҕан ыккарда

Хомуйа кэллэргит.

Оо, эрдэ! Олоччу

Ол омун, — диэмээриҥ.

Ол кыыһы булгуччу

Аҕалан кэлээриҥ.

Кинини мин, биллэр,

Көрө да иликпин,

Ол эрэн, оо, кэллэр

Билиэҕим тута мин.

Олус өр кинини

Мин көрдөөн булбатым —  

Бэл ыксаан дьэдьэни

Бу эрдэ буһардым.

Кинитэ суох кэлэн

Эрэйи көрүмэҥ,

Кинитэ суох дьэдьэн

Буспатын сөҕүмэҥ.

Ол эрэн сотору

Кэлээриҥ кырдалга:

Хайаҕыт эрэ бу

Дьэдьэнэ бустаҕа.

Билигин суруллар хоһооннор

Барыта мин бэйэм туспунан,

Кинилэр суоллара омооннор

Оһон дуу хаалыахтыы устунан.

Бу, бука, кырдьыы диэн ааттанар

Кыһалҕа бөҕөтө кэлиитэ:

Киһи түөрт эркиҥҥэ хаайтарар

Сэбирдэх, мутукча ситиитэ.

Аан дойду улуукан көрүттэн

Бу көрөн олорон матаҕын.

Оо, хаһан, хаһан эн өрүттэн

Ойуургар, толооҥҥор бараҕын?

Бу баҕаҥ хаһан да туолбатын

Толору эн билэ-билэҕин,

Кырдьык диэн сымыйа буолбатын

Аан бастаан саарбахтаан эрдэҕиҥ.

Аны дьэ хас сылын аайытын

Биһиги үчүгэй буолбаппыт,

Көстүбэт быа ыга баайбытын

Өһүллэр түмүгүн булбаппыт.

Бу эстии, бу быстыы кыһыыта

Уолукпут үүтүгэр оргуйар.

Арай дьэ ааспыт кэм ахтыыта

Бүгүҥҥү олоҕу солбуйар.

Илиибит-атахпыт баайыыта

Ханна да ыыппаттыы хам ылар.

Тыыннаах дьон бу дьулаан хаайыыта

Тыла суох күлүүстүү хатанар.

Ол аата барыта бүттэҕэ —

Ким тиийиэ буоллаҕай сүүһүгэр!

Өссө биир сэбирдэх түстэҕэ

Кэм-кэрдии өрүһүн сүүрүгэр.

Кырдал тоҥуу хаарынан,

Кылыыһыттыы, кырынааспыт

Кыаҕа-күүһэ баарынан

Кыырайталаан аххан ааспыт.

Уҥа атах уруттуур,

Хаҥас атах хаалан ылар,

Олдьу-солдьу суруктуу,

Ол барыта хаарга сытар.

Кутуйахтыы, күүдээхтии

Куруҥ диэки ыстаннаҕа,

Куртуйаҕы да сиэ дии,

Хонон хаарга сыттаҕына.

Кырынаас түүтэ-өҥө —

Кылбаа маҥан кырдал хаара,

Кутуругун төбөтө,

Хоруо курдук, арай хара.

Онон ойуур хаарыгар

Ол элэҥниир хара мэҥи

Хараҕынан аатырар

Хара суор да көрбөт ини…

Үөнү да өлөрбөт туһугар

Үрдүкү өйдөбүл дьулуһар,

Кыыл, көтөр кыратын сиэһэрин

Сэмэлиир дьоһуннаах сиэринэн.

Эһэлэр, бөрөлөр, сиэгэттэр —

Сорох дьон ейүгэр сиэмэхтэр.

Дьоннор ол дьоннордуу саныыллар,

Кыыллар ол кыыллардыы аһыыллар.

Биллибэт төрүттэр сиэннэрэ,

Мин бүгүн хаамтара, сиэллэрэ

Сыыйабын сыһыылар иэннэрин,

Кэмниибин киэҥ тыалар киэптэрин.

Мин аҕам, мин эһэм, хос эһэм,

Этэргэ дылы, эн мин дэһэн

Бултаабыт-алтаабыт сирдэрэ

Көрсөллөр дьиксинэ, сэрэнэ.

Массыына, тыраактар суоллара

Барбыттар мастары суулларан —

Мааны сир бааһырбыт иэннэрэ

Барыта аны дьон сиэҥнэрэ.

Бөдөҥ да, кыра да өлүктэр

Бүтэйдии сытыйан бүппүттэр,

Хойобул буоланнар куоппуттар

Хойутун, бука, бу буолбуттар.

Өлөрөн-өһөрөн сааһыттар

Оо, көҥүл көрүлээн ааспыттар,

Кинилэр сии-аһыы үөрэнэн,

Кэлэн бу барбыттар үөрүнэн.

Биллибэт төрүттэр сиэннэрэ,

Мин бүгүн сирбинэн сиэллэрэ,

Кыыс кэрэ дойдубун өйдөөтүн,

Кыыллыйыы диэн тугун өйдөөтүм.

Саныам дуо мин атыны,

Саха киһитэ буоллаҕым,

Сайыным диэтим даҕаны,

Сайылык дьиэбин булабын.

Кэлээтин онно, аан бастаан

Кэҕэлэрдиин кэпсэтэбин,

Кэнним уһаан, инним кылгаан,

Кэммин-чааспын эттэрэбин.

Кэтэх тыаҕа кэҕэ этэр,

Киһи саҥата бу турар.

Эйигин бу манна, биллэр,

Эмиэ туох эрэ долгутар.

Кэҕэ этэр: «Кук-куук, кук-куук!»

Кэмниир үһү ол сааспытын.

Этэр кэҕэ, этэн кулууй

Эн мин хас сылым хаалбытын!

Арыт кини этэн иһэн

Ах баран хаалан хомотор,

Арыт тохтообокко этэн

Ааһа өр сиргэ олоордор.

Оннук да буоллар син биир,

Оо, таптыыбын ыйытарбын.

Мэлдьи кэҕэм онно кэпсиир

Мин өссө хас сыл барарбын.

Уһун кэм, кылгас кэм диэн дойҕох,

Уһун олох, кылгас олох диэн суох.

Баар туспа кэм, ураты олох,

Уһун, кылгас оруола онно суох.

Кэм кээмэйдэнэр тэтиминэн,

Олох сыаналанар сыратынан —

Үлэлээҥ-хамсааҥ ол тэҥинэн,

Олоруҥ, сылдьыҥ ол таһымынан.

Кэм итэҕэстээх эстэринэн,

Олох быһаҕастаах быстарынан

Кэскилгит туһун кэстэримэҥ,

Олоххут ыпсыытын ыстарымаҥ.

Кэми-кэрдиини тиэтэтимэҥ,

Олоҕу даҕаны ыксатымаҥ.

Кэлэрэ кэллин кэлэринэн,

Барара барыахтын барарынан.

Кэм-кэрдии кэлэн-баран иһиэ,

Олох да одуулаан туруо суоҕа,

Хата ону ким эрэ эмиэ

Хайаан да харгыстаһан туруоҕа.

Саҥалыы санаа уһуктуутун

Саҕалыыр ааттаах кини буолуоҕа,

Бар дьонуҥ кыайыытын, хотуутун

Барытын биирдэ туора сотуоҕа.

Ол эрээри олох уонна кэм

Ол онно үрдүк суут буолуохтара,

Киммитин бэйэлэрэ билэн

Кэпсиэхтэрэ биитэр умнуохтара

Ордон хаалбыт кэмпиэти

Уолчаан көрдүөн кэриэтин,

Тарбаҕынан ыйа-ыйа,

Таайтара соҕус ыйытар:

Эҥин араас ойуулаах,

Икки кумааҕы суулаах,

Оруобуна кэмпиэт курдук,

Оол-ол сытар, ийээ, тугуй?

Этэр онно ийэтэ:

Ити кэмпиэт бэйэтэ.

Кинини эн мээнэ сиэмэ,

Кэмпиэт кэлин тиискин сиэҕэ…

Ийээ, ол ыстаан сиэтэххэ,

Оттон мин эмэн сиибин…

Оннук сэрэнэн сиэтэххэ,

Олох ыалдьыбат тииһиҥ.

Тугу көрдөөн сундуукпун

Тура-тура куптуйабын,

Бөхпүн-сахпын куруутун

Түөрэ-таары булкуйабын?..

Маҥнай сүктэн кэлэрбэр

Мал-сал, кырдьык, толорута,

Ону мин ыар күннэрбэр

Оруур этим холборута.

Бастаан көмүс ытарҕабын

Баһаарга мин илпитим

Төрдүм-ууһум салҕанарын —

Түөрт оҕобун ииппитим.

Онтон хаарыс хассыаппын,

Халадаайдаах ырбаахыбын,

Атын малбын барытын

Атыылааммын тыыннаах хаалтым.

Арай кини кэриэһин

Кэтэрдибит биһилэҕин…

Арай кини кэриэһин —

Араарбакка бу кэллэҕим.

Халыҥ былыт суорҕанын
Хаһан эрэ сэгэтэн,
Хайдах күн-дьыл буоларын
Халлаан эрэ этэрэ.

Онтон дуу мин уһуктаат,
Одуулуубун халлааммын,
Күн-дьыл көннөр дии санаат,
Көрдөһөбүн анааммын:

— Айаннаары куорсуммун
Куурдуммутум ыраатта —
Аһыый дуу эн урсуҥҥун,
Аалай күҥҥүн сандаарда.

Хаһан эрэ мин хаамар
Хатыҥ чараҥ түөлбэбэр
Сааскы күннэр сандаарар
Сарыаллара түһэллэр?

Хаһан эрэ ньургуһун
Халдьаайыга туртайар,
Халлаан ыраах сулуһун
Хара сиргэ солбуйар?

Хаһан эрэ кэҕэлэр
Хара тыаҕа кэлэннэр,
Хараҥарбат түүннэрбэр
Хараабакка этэллэр?

Хаһан эрэ күөрэгэй,
Хааман иһэн көрбүтүм,
Халлаан диэки күөрэйэ
Хайгыыр сирэм күөхпүтүн?

Хаһан эрэ ойуурдар
Хампа күөхтүүр буолаллар,
Аан дойдуну уйгуурдар
Айдаанынан туолаллар?

Хаһан эрэ алаастар
Хаарыс солко отторо
Хамсыы-хамсыы тахсаллар,
Хартыынаны толоро?

Күнү-дьылы кэтээммин
Күнүм-дьылым баранна,
Онон эрэ итээммин
Олордоҕум бу манна.

Дьикти үчүгэй ааты булунан

Дьиҥнээх сирэйин сапта-сапта,

Хайҕанар баҕалаах кубулунан

Хайдахтаах курдук мааһын тапта.

Кини аан бастаан кинигэлэртэн

Атын дьон санаатын хомуйда

Уонна ону араастык эргитэн

Улахан тырактаат суруйда.

Ол суруйуу уустук иирбэтиттэн

Дьон бастаан улуу диэн долгуйда,

Онтон бу маннык өс киирбэҕиттэн

Оннооҕор бэйэтэ соһуйда.

Биһиги, кырдьык да, биллибэти

Мэлдьитин сөҕө истээччибит,

Өйдөммөттүк саҥарар киһини:

«Оо, өйдөөх да киһи», — диэччибит.

Хайыаххыный, тугу да дириҥник

Хаһан да үөрэппэтэх эрэн,

Хас кураанах дойҕоҕу итинник

Хайгыы да истибэккэҕин эн.

Манна Аал Луук Маһы айаарылар

Мас-от бөҕөтүн тастылар,

Массыыналарын дуу баайаарылар

Баҕах сэргэни астылар.

Саталлаахтар ити байаарылар

Саха үгэһэр састылар,

Дьон эрэ хараҕын баайаарылар

Тойон сэргэни астылар.

Эмискэ үлүгэр

Тыал түһэн бурайар,

Хойуу хаар үрдүбэр

Тулабар бурҕайар.

Хойуутук, өлгөмнүк

Хаар түһэн үллүктүүр,

Хойуутук, өлгөмнүк

Үллүктуур, үллүктүүр.

Мин маны одуулуу

Бэркэ диэн сөҕөбүн,

Быыкайкаан оҕолуу

Үөрэбин, көтөбүн.

Хойуутук, өлгөмнүк

Хаар түһэн үллүктүүр,

Хойуутук, өлгөмнүк

Үллүктүүр, үллүктүүр.

Маҥнайгы хаарынан,

Маҕыйа түһээт, мин

Туох күүһүм баарынан

Турдум да сүүрэбин.

Хойуутук, өлгөмнүк

Хаар түһэн үллүктүүр,

Хойуутук, өлгөмнүк

Үллүктүүр, үллүктүүр.

Маҥан хаар бүрүйэр

Ойуурбун, толооммун.

Мааны сир үрдүгэр

Мин оргууй тохтуубун.

Хойуутук, бөдөҥнүк

Хаар түһэн үллүктүүр,

Хойуутук, бөдөҥнүк

Үллүктүүр, үллүктүүр.

Миигинэ суох биирдэ-иккитэ,

Эйигинэ суох иккитэ-биирдэ

Хардыылаат да тохтуохпут этэ,

Хата ону бу хаамсабыт бииргэ.

Харыс даҕаны хамсыа суоҕа

Хайабыт даҕаны соҕотоҕун,

Хараҕын уутунан суунуоҕа,

Хаһан да билбэккэ ол тоҕотун.

Мин атым түөрт түөрэм туйахтаах

Түргэнтэн түргэнник бардын диэн.

Илиибэр күлүмнэс куйахтаах

Көтүтэн иһэрим, оо, бэрдиэн!

Мин барар суолларым ыраахтар:

Мас кыстыыр сиринэн, кыбыынан.

Иһэр ол утары тыраахтар –

Эмиэ мин элээрдиэм кытыынан.

Туйахтар, түөрт түөрэм туйахтар

Тулабар кыыраһа көтөллөр.

Куйахтар, күлүмнэс куйахтар

Куйаарга кытары көстөллөр.

Сэрииһит атастар ойуурга

Сиэллэрэн кэлэннэр күүтэллэр.

Былдьаһа, oxcyha оонньуурга

Быччыҥнар быыппаста күүрэллэр.

Тоҥ буортан тэбинээт, туйахтар

Тумаҥҥа, буруоҕа саһаллар,

Сабыта түһүүттэн куйахтар

Санныгын, төбөҕүн сабаллар.

Туйахтар, түөрт түөрэм туйахтар

Тулабар кыыраһа көтөллөр.

Куйахтар, күлүмнэс куйахтар

Куйаарга кытары көстөллөр.

Кытаанах киирсиһии түмугэр

Кыайыылаах суох буолан соһутар.

Билигин ким ата түргэнэ

Мин атас дьоннорбун долгутар.

Дьиэлэри туһаайан бараммыт,

Дьэ эбээт, түһүнэн кээһэбит!

Манна да тэҥ курдук барыбыт

Мас кыстыыр сиргэ бу кэлэбит.

Туйахтар, түөрт түөрэм туйахтар

Тулабар кыыраһа көтөллөр.

Куйахтар, күлүмнэс куйахтар

Куйаарга кытары көстөллөр.

Мин атым түөрт түөрэм туйахтаах

Түргэнтэн түргэнник бардын диэн.

Илиибэр күлүмнэс куйахтаах

Көтүтэн иһэрим, оо, бэрдиэн!

Билигин үҥүүлээх-батастаах

Өстөөх дьон манна суох бадахтаах,

Ол эрэн мин көмүс куйахтаах

Көтүтэ сылдьарым наадалаах.

Туйахтар, түөрт түөрэм туйахтар

Тулабар кыыраһа көтөллөр.

Куйахтар, күлүмнэс куйахтар

Куйаарга кытары көстөллөр.

Мин билэбин кэлиэ кини,
Күүтэр эрэ күндү киһим,
Көмүс түөстээх күөрэгэйим,
Алтан түөстээх далбарайым,
Сиидэс ырбаахытын кэтэн
Сибэккилии көстөн ааһыа,
Бэйэтэ да билбэтинэн
Мин сүрэхпэр хаалан хаалыа.

Мин билэбин кэлиэ кини
Киэргэниэҕинэн киэргэнэн,
Эмньик сааспыт эриэккэһин
Эргитиэҕин саныыр киһим,
Эйэлээх диэн эдэр ыалы
Эмиэ миэхэ санатыаҕа,
Күрэҥ күһүн тымныы тыалын
Күлэн-оонньоон сымнатыаҕа.

Мин билэбин кэлиэ кини,
Уруккута уолум курдук,
Оттон бүгүн атын буолбут
Омун-төлөн оҕо киһим,
Оруо маһы ортотунан
Ону-маны тыллаһыаҕа,
Кини эрэ хоппутунан
Киһиргэнэн тыыллаҥныаҕа.

Мин билэбин кэлиэ кини
Киэһээ аһылык кэнниттэн,
Инньэ олох эдэрбиттэн
Эн-мин дэһэн кэлбит киһим,
Тап-тап тэбэммэхтээт,
Таһырдьаттан киириэ дьиэҕэ,
«Дьаарбайа сылдьыахха бүгүн
Талыы киэһэ буолбут», — диэҕэ.

Мин билэбин кэлиэ кини,
Соҕотох хаалар суос кэмим.
Бары ыалдьыттарым киэһэ
Барааттарын кытта миэхэ,
Кулгаахпар биир кэм чуҥкунаан
Чуумпу куолаһа:
«Суох! Эн үйэҥ мантан уһаан,
Сору эрэ көрүөҥ», — диэҕэ.

«Мин дьиэм – Аан дойду барыта!» – диэн турар Сократ.
Оттон эн саспатыҥ ордук, оннук саҥараат.
Хас киһи хайҕыахтаах үһү төрөөбүт сирин,
Хайдах эн эрэ туора тутуоҥуй бэйэҕин.
Урукку оҥоһуу ситимнэр үрэллэллэр,
Омуктар бары тус-туспа чөкөтүнэллэр.
Соҕотохтуу олорон, сураҕыран иһэн,
Сомоҕолоһуохтара үһү, эн-мин дэһэн.
Улахан, кыра омук диэн суох үһү сиргэ,
Ол, кырдьык, олус үчүгэй истэргэ,
Ол эрэн ол дьон хаһан эрэ кыралары
Тэҥнии саныахтара дуо бэйэлэрин кытары?..
«Мин дьиэм — Аан дойду барыта!» — диэн турар Сократ.
Оттон эн саспатыҥ ордук, оннук саҥараат.
Араас омуктары кытта алтыс, бодорус,
Аатырдар сайдыыларын баһылыырга дьулус!

Мин кыра сайылык дьиэм турар

Бэрдьигэстээх арҕаа уһугар,

Солоҕооттор, Маалтаанылар

Суолларын саамай ааныгар.

Бу сир түөрт уон сэттэ сыллаахха,

Бука, Сэргэлээх диэн ааттааҕа.

Маалтаанылары кытта мин

Манна үөрэнэ кэлбитим.

Оттон бэйэм төрөөбүт сирим

Онно буолбатах, онтон илин:

Ыраах Сиинэм уҥуоругар,

Ытык Көдөйүм буоругар.

Ол бэйэм бүгүн оройуонум

Олох киинигэр олоробун.

Муокас соҕустук барыта

Бу маннык буолан таҕыста.

Киһи тыатыттан куоратыгар

Кэлим көһүүтэ буолбутугар

Биһиги аймах бу манна

Биирдиилээн кэлэн муһунна.

Инньэ Тыһаҕаччы күөлүттэн

Ийэм сытар манна көмүллэн,

Бу бэйэтин тула кини

Мунньар курдук биһигини.

Өйдөммөт суол баара сороҕор

Үөрүүнэн сүрэҕи толорор,

Ол аайы эн айылҕаҕын

Уруйдуугун-айхаллыыгын.

Оччоҕо туолбат да туолуоҕа,

Ол иһин даҕаны буолуоҕа

Кутум-сүрүм тохтуур сирин

Хоһооммор холбоон кэпсээтим.

Мин кыра сайылык дьиэм турар

Бэрдьигэстээх арҕаа уһугар,

Солоҕооттор, Маалтаанылар

Суолларын саамай ааныгар.

Мин кыра эрдэхпинэ

Мэлдьи уоту одуулуурум.

Онно ийэм этэрэ —

Уот хараҕы буортулуурун.

Оттон миигнн аал уотум

Абылаан кээспит курдуга.

Аан маҥнай кини буолта

Хараҕым ааҕар суруга.

Ол уокка мин көрөрүм

Олоҥхо бухатыырдарын,

Кинилэр көлөлөрүн —

Силлиэлии сиэлэр аттары.

Уот кудулу байҕаллар

Уһуура умайаллара.

Күннээх көмүс хайалар

Күлүмнүү угуйаллара…

Оччоҕо мин умнарым

Уот хараҕы буортулуурун,

Ол ыраах дойдулары

Одуулуурум одуулуурум…

Билигин түүлбэр эрэ

Көрөбүн мин көмүлүөгү

Уонна оһоҕор иттэр

Ол быыкайкаан бөлүһүөгү.

Оттон күнүс хараҥа —

Олоробун сэрэхпинэн…

Ол оннугар, бадаҕа.

Мин көрөбүн сүрэхпинэн…

Мин уһун олоҕу олордум,
Мин үтүө холобур көрдөрдүм,
Мин араас үлэни толордум,
Мин араас дьоннору сөхтөрдүм.

Умай дуу, оо, эн, улуу тыл,
Оонньооҥ, уоттаах сулустар!
Улахан эрэ хараабыл
Улахан ууга устар.

Мин уһун олоҕу олордум,
Мин элбэх алҕаһы көннөрдүм,
Мин элбэх хоһоону суруйдум,
Мин элбэх тыллары төннөрдүм.

Умай дуу, оо, эн, улуу тыл,
Оонньооҥ, уоттаах сулустар!
Улахан эрэ хараабыл
Улахан ууга устар.

Мин уһун олоҕу олордум,
Мин элбэх ырыаны көтүттүм,
Мин элбэх үтүөнү оҥордум,
Мин элбэх санааны төрөттүм.

Умай дуу, оо, эн, улуу тыл,
Оонньооҥ, уоттаах сулустар!
Улахан эрэ хараабыл
Улахан ууга устар.

Мин олохпор ордук биири — көҥүл

Өй-санаа күүһүн билинэбин,

Сөбүлээбиппин хастыы да төгүл

Хатылаан ааҕарга бэлэммин.

Улуу дьоннор олохторо арыт

Оҕолуу миигин долгуталлар,

Муҥнаах-сордоох буоллаллар даҕаны,

Муҥмун чэпчэтэн соһуталлар.

Оо, кинилэр көтүүлэрэ үрдүк,

Ону хаһан да ситиэм суоҕа,

Ол эрэн сыччах ол эрэ түбүк

Олохпун киэргэтэ туруоҕа

Украина сиригэр охтубут убайым

Егор Егоров сырдык кэриэһигэр аныыбын

Отутус сыллар..

Мин мэлдьи истиҥ иэйиинэн

Киэн туттабын ол кэминэн —

Ол кэм кэрэ киһитинэн.

Кини кимий? Кимий ол кэм

Ааттаах-суоллаах активиһа,

Хорсун-хоодуот комсомола?

Кини — ол кэм хас биир кыыһа,

Кини — ол кэм хас биир уола…

Уонунан уолтаах сыллартан

Ол кэми ойутан ылан,

Мин уруй-айхал тылларын

Этиим эһиэхэ, сылларым!

Модун да музыка тыаһыыр,

Ыраас ыстааллыы льпгкыныыр,

Ыраах да кини ыҥырар —

Оо, улуу отутус сыллар!

Эһи дьиппиэн хардыыларгыт,

Эһи ньиргиэр ырыаларгыт

Эстэр буомбаҕа буолбакка —

Эдэр сүрэххэ, суобаска

Муспут күүстэрин-уохтарын

Баһыйар күүстэр суохтарын

Аан дойдуга билбиттэрэ

Алдьархайдаах сэриигэ эрэ…

Дьөгүөссэ

Көдөй ыалын Дьөгүөссэтэ

Быйыл сааһа сүүрбэччэтэ.

Кини, дьоно кыаммат буолан,

Эрдэ булта үлэ суолун,

Хайыай ытыыр сүрэҕин —

Хаалларбыта үөрэҕин.

Кини, кыра баҕайы

Элбэх оҕо — убайа,

Ыарытыйар аҕатыгар

Ыксаабыта көмөҕө:

Уон биэһигэр-алтатыгар

Үлэ-хамнас бөҕөҕө.

Оччолорго колхозтарга

Уохтаах үлэ оргуйара,

Онно ыччат эриллэрэ,

Кимэ-ханныга биллэрэ.

Оттон сааһынан өссө

Олох оҕо Дьөгүөссэ —

Сайын туруу отчута,

Кыһын чулуу булчута.

Арыт кини куораттыыра

Табанан куруус таһа:

Аны тыаны абырыыра

Куорат аһа-таҥаһа.

Уолчаан дьиэтигэр баарыгар

Быыс эрэ буллар ааҕара —

Икки хоппо кинигэтэ

Кини баар-суох мала этэ…

Оо, ол дьоллоох киэһэлэр

Дьону түмэр да этилэр —

Уолчаан борук-сорукка

Үөрэтэрэ сурукка.

Дьоно тылы маҥнай ааҕан

Сирэйдэрэ сырдыыра…

Хараҥа, өйтөн-санааттан,

Халбарыйа хамсыыра.

Дьннор бүтэн бараллара,

Оһох уота умуллара,

Балаҕан муус түннүгүнэн

Ый быгара күлүгүрэн.

Уолчаан уута кэлбэтэ —

Кини умнан биэрбэтэ

Биир кыыс кэрэ мичээрин

Килбигийэ кистиирин…

Онтон ыла санаатыгар

Кини онно талаһар:

Куораттаан истэххэ, аара,

Үчүгэйиэн ол кыыс баара…

Көдөйдөр биир тымныы ыйга

Көспүттэрэ Тыымпынайга.

Дьөгүөссэ таһаҕас таһар

Таба тала, кэлэр-барар.

Кини оҕо мэнигэ

Оччо хаала илигэ:

Сүүрдүү турку табаны

Сөбүлүүрэ даҕаны!

Кини күндү Көдөйүнэн

Тыымпынайтан Чынаҕа,

Көҥүл таба көлөтүнэн

Көтүтэрэ астына!

Көтөллөрө эмиэ оннук

Күннэр-дьыллар. Сыл да хонук…

Аны күһүн Дьөгүөссэни

Аналлааҕа көссүө ини…

Онно, куорат суолугар,

Ол кыыс аймах дьонугар,

Сыарҕа хаара түһүүтэ

Күүтэллэрэ күтүөтү.

Дьөгүөссэ дьоһун дьолугар

Ол күтүөт — кини этэ!

Ону баара, ол сыл — соһумар

Түөрт уон биирис сыл этэ…

Атаарыы

Ытыыр да баара, ыллыыр да баара

Аймалҕан, аһыы ортотугар:

Мустубутгара алгыы, атаара

Торҕо күөх толоон ортотугар.

Мииммиттэр бүгүн ахсым аттары

Бэҕэһээҥҥи мэник уолаттар,

Уоран түспүт өстөөҕү утары

Уор, тыйыс санаанан туолбуттар.

Манна урут ким да көрбөтөҕө

Маннык туруммут уолаттары,

Оттон бүгүн ким да сөхпөтөҕө

Бу уларыйбыт уолаттары…

Эн тыа, эн үрэх баһын оҕото;

Эн булчут, сонордьут бастыҥа;

Бүгүн эн, эйэлээх сир оҕото,

Өстөөҕү өһүөннүү барсаҕын!

Ол өһүөн, уолчааммыат, эн сүрэххэр

Уон төгүл күүһүртүн тапталгын!

Бу күөх тыаҕар, бу чуумпу үрэххэр,

Бу улуу дойдугар тапталгын!

Хаһан эрэ эн сиргэр охторо

Эдэркээн нуучча, латыш, грузин…

Доҕордуу биир кэргэн оҕолоро,

Турдугут эмиэ көҥүл иһин!

Бараллара бастакы хомуурдар

Суһаллык, барыны быраҕан:

Хаалаллара хотуулаах хотуурдар,

Хоннохтоох холлортон араҕан.

Хаалаллара кыракый оҕолор,

Кырдьаҕас ийэлэр, аҕалар…

Хаалаллара хас киһи олоҕор

Баар бастыҥ баҕарар баҕалар.

Хаалаллара төрөөбүт сирдэрэ

Кинилэри күүтэ, сайыһа…

Ыраах суолга барааччы ол эрэн

Көрбөтүн дуу, кэннин хайыһан.

Барбьгггара ырыа-тойук буолан,

Дьон-сэргэ сүргэтин көтөҕө,

Бары көрдөөх-нардаах, дохсун-дуолан,

Туус маҥан аттары мөхтөрө.

Тулаайахсыйбыта толоон иһэ,

«Тугуй?!» — диэбиттии турара күн…

Ыраах сэрии иэдээнэ, илбиһэ

Ити манна кэлбитэ бүгүн…

Үс муннук үс сурук

«Күн сиригэр күндүтүк саныыр

дьонум,

Ыраах сылдьар уолгут аатьптан

Итии сылаас эҕэрдэтэ тутуҥ!

Бу суруйабын окуопаттан.

Билигин да куһаҕаммыт:

Чугуйабыт өс-саас өһөҕөр.

Өстөөх тугу да аһыммат,

Барытын өлөрөр-өһөрөр.

Уматалыыр куораттары,

Өлөртүүр хараҕар көрбүтүн.

Ол эрээри бу тухары

Бэринэр киһини көрбөтүм.

Биһиги бүгүн аан маҥнай

Өстөөҕү үстэ тохтоттубут,

Көрө сытан, дьэ аан маҥнай

Өстөөх бөҕөнү охтордубут.

Оо, хаһан! — күүтэбит аҕай, —

Хаһан кыйдыыбыт бу ыттары!

Мин бэйэм бүтүммүн. Арай

Бэргэһэбин дьөлө ыттардым…

Эһи олус айманымаҥ:

Сороҕор суруйар түгэн суох.

Бачча ыраах сиргэ ама

Өлөөрү кэлиллиэ этэ дуо…

Дьэ оннук. Көрсүөххэ дылы.

Эһиги этэҥҥэ олоруҥ…

Киниттэн биир эмэ тылы

Ким миэхэ аҕалыай?.. Суруйуҥ».

«Күн сиригэр күндүтүк саныыр

дьонум,

Ыраах сылдьар уолгут аатыттан

Итии сылаас эҕэрдэтэ тутуҥ!

Бу суруйабын окуопаттан.

Ийээ, бүгүн мин ытаатым…

Бүгүн мин киһини өлөрдүм…

Немец эдэркээн саллаатын

Ыстыыгынан анньан өлөрдүм.

Ол барыта эмиск этэ…

Ойуурга көрсүһэ түспүппүт,

Ытыалаһа оонньуур суох этэ —

Ыстыыкпытынан түһүспүппүт.

Кини улахана бэрдэ,

Миигин биирдэ түһэ сыспыта.

Хата мин аһаран биэртим —

Киһи эрэ буоллар сыыспыта.

Ийээ! Кини өлөрүгэр,

Бадаҕа, ийэтин ыҥырда —

Хараҕын уута үлүгэр,

Сайыспыт оҕолуу, халыйда…

Онно мин эмиэ ытаатым…

Тоҕо мин бу уолу өлөрдүм?

Кини өлөн — мин тыыннаахпын!

Ол аата — өлүүнү өлөрдүм!

Өссө биир куораты ылса —

Биһигини субу илдьэллэр.

Чэ, манан бүтэбин. Ыксал.

Суругу хомуйан эрэллэр».

«Күн сиригэр күндүтүк саныыр

дьонум,

Ыраах сылдьар уолгут аатыттан

Итии, сылаас эҕэрдэтэ тутуҥ!

Бу суруйабын окуопаттан.

Үтүөрэн чааспар төнүннүм.

Өстөөҕү үүрэбит арҕаҕар.

Кыайыы кытыастар төлөнүн

Көрөбүт Ийэ сир саҕаҕар!

Манна саас. Күргүөмнээх күөх саас,

Син биһиэхэ курдук, долгуйар.

Санаабар, бэл диэтэр, кус-хаас

Сан ата чугаспар оргуйар.

Биһиги бүгүн Ийэ сир

Иһийбит иэниттэн тахсабыт:

Фашистан самныбыт бары сир

Бар дьонун босхолуу барабыт.

Сэрии сотору бүтүөҕэ,

Олоҕу тутуохпут эргиллэн.

Ийээ, эн хата күһүөрү

Кийиити көрсөргө бэлэмнэн…

Миэхэ, күөрэгэй чыычаахтыы,

Көтөн кэлэр кини суруга —

Миигин сылаастык кууспахтыыр

Күүтэр олох дьоло-соргута!

Чэ, манан бүтэбин. Эмиэ

Сир-халлаан — силлиэ да

холорук…

Күүтүҥ! Мин өтөр эргиллиэм,

Оччоҕо кэпсиэҕим толору».

Мин өйдүүбүн…

Мин өйдүүбүн, бэҕэһээҥҥи курдук,

Ол хараҥа сайыҥҥы күнү,

Ол аһыылаах сайыҥҥы күнү —

Мин өйдүүбүн, бэҕэһээҥҥи курдук…

Ол күн биһиэхэ, сурук аҕалан,

Сэбиэппит бэйэтэ кэлбитэ,

Сэрэнэн «биллэрии» диэбитэ, —

Ол күн биһиэхэ, сурук аҕалан.

Ийэм эмискэ дөйбүт курдуга…

Арай хараҕын уута эрэ

Ол туппут суругар түһэрэ.

Ийэм эмискэ дөйбүт курдуга…

Ити аата өллөҕө убайбыт.

Күн аайы күүтэр да этибит!

«Эргиллэн иитэлиэх киһибит» —

Ити аата өллөҕө убайбыт.

Оттон быһаас ойуурга… аҕабыт…

Ыалдьа-ыалдьа куобахтыы сылдьан,

«Оҕолорум туһа» диэн сылдьан —

Оттон быһаас ойуурга… аҕабыт…

Онтон ыла көмүлүөк иннигэр

Дьонум куобаҕы сүлбэттэрэ —

Дьоро киэһэлэр бүппүттэрэ

Онтон ыла көмүлүөк иннигэр.

Оннук хаалбыппыт олох тулаайах

Ийэбитин кытта кыралар.

Ийэ сирбит, эн ыар сылларгар

Оннук хаалбыппыт олох тулаайах.

Эн эрэ күннэтэ көмөҕүнэн,

Оо, төрөөбүт Ийэ дойдубут!

Биһиги дьон-сэргэ буолбуппут

Эн эрэ күннэтэ көмөҕүнэн!

Ол эрэн умнуоҥ дуо хаһан эрэ

Эн сүрэх өйдөөбүт өлүүтүн,

Эн сэрии аҕалбыт өлүүтүн

Ол эрэн умнуоҥ дуо хаһан эрэ…

Мин өйдүүбүн, бэҕэһээҥҥи курдук,

Ол хараҥа сайыҥҥы күнү,

Ол аһыылаах сайыҥҥы күнү —

Мин өйдүүбүн, бэҕэһээҥҥи курдук…

Ийэ

Хас сыл ааста онтон ыла?

Оттон ийэ өссө да күүтэр —

Төрөөбүт буорунан ылан

Түөһүн саппатах уолун күүтэр.

Уутун көтүппүт уһун түүннэргэ

Оо, ийэ арааһы саныыра,

Оҕото тыыннааҕын эрэ

Оҥорон ыралыы сатыыра.

Сороҕор уола бааһыран

Оронтон саҥардыы турара,

Сороҕор кимин быһааран

Биэрбэккэ, омукка мунара.

Сороҕор кэп-дьүһүн буолан

Оҕото киниттэн саһара,

Оччоҕо ийэтэ уолун

Бу баардыы ьпгыра сыһара…

Тыыннаах эрэ буоллун кини!

Онтон ордук дьол суох ийэҕэ!

Ол улуу тапталын иһин

Сүгүрүй эн, киһи, ийэҕэ!

Ийэ эрэйин ким билиэй?..

 Биллэр, арай, ийэ кэрэтэ!

Оттон кини бу түүн эмиэ

Хараҕын биирдэ да симпэтэ.

Ол да буоллар бастакынан

Бу сарсыарда ийэ туруоҕа,

Кинини көрөн, астынан

Аан дойду үөрүүнэн туолуоҕа!

Сааскы күн сандааран тахсар

Саргылаах олох түбэтигэр.

Санаа-оноо самнан саһар

Ийэ сүрэҕин түгэҕигэр…

Оо, киһи аймах!

Эн аламай маҥан күнүҥ

Илгэлээх, итии күлүмүн

Ийэ буоргар куттаҕына —

Көрүҥ күргүөмнээх даҕаны!

Оо, киһи аймах!

Эн сибэккилээх сир ийэҥ

Ситэн-хотон, сириэдийэн,

Силигилээн турдаҕына —

Үөрүүҥ үлүскэн даҕаны!

Оо, киһи аймах!

Эн сырдык сыалгын уруйдаан,

Ыраас ыраҕын тускулаан

Чуор ырыа дуорайдаҕына —

Доҕордоһоҕун даҕаны!

Оо, киһи аймах!

Эн өркөн өйүҥ булуута,

Нарын тарбаҕыҥ тутуута

Аар саарга аатырдаҕына —

Аймахтаһаҕын даҕаны!

Оо, киһи аймах!

Ол эрэн эн иһэр суолуҥ

Омоон да ыллыга суоҕун,

Дабайар үрдүк очуоһуҥ

Олуга, кэрдииһэ суоҕун,

Оо, киһи аймах!

Ол иһин арыт мунаҕын,

Охтоҕун, эмиэ тураҕын,

Ардыгар олох сууллаҕын —

Суолгун саҥалыы суораҕын…

Оо, киһи аймах!

Сайдыы ол оннук сокуоннаах:

Хас хардыы аайы моһуоктаах.

Эн, ол буомнары туорааҥҥын,

Булгу аһыаҕыҥ дьол аанын!

Оо, киһи аймах!

Ол эрэн аан дойду бүгүн

Утуйбат-олорбот сүгүн…

Эн эмиэ хара суордарга

Утуйар уугун уордардыҥ!

Оо, киһи аймах!

Үөрэх үрдүк ситиһиитэ

Өлүү сэбэ буолла биирдэ!..

Эн бэйэҥ бэйэҕин эһэр

Бэлиэҕэр кэллиҥ, тиһэҕэр!

Оо, киһи аймах!

Халыйар хааны утары,

Хара өлүүнү утары

Харыстаа сиргэ Эйэни!

Харыстаа сиргэ Эйэни!

Оо, киһи аймах…

1985 сыл

Пускай умру, но пусть умру любя!

А. С. Пушкин

1

Мин өйдүүбүн дьикти түгэни,

Эн миэхэ маҥнай кэлбиккин…

Оо, эн албан аатыҥ сүҥкэнин

Оччолорго мин билбэтим.

Ол ыраах тыаҕа баар оскуола

Уончалаах симик уолугар

Курус хонуулаах хоһоон буолан

Эн киирбитиҥ мин дууһабар.

Онтон ыла бэл ый былыттан

Миигин көрдүүрдүү быгара,

Ыраах ааһар чуораан тыаһыттан

Сүрэҕим мөхсөн ылара.

Арыт түүн балаҕан таһыгар

Буурҕа оҕолуу ытыыра,

Ийэм сарсыарда уу баһар

Кыысчаан туһунан ыллыыра.

Арыт оҕонньор күөх муораҕа

Көмүс балыгы күүтэрэ.

Аһыыттан, абаттан, бадаҕа,

Хараҕым уута сүүрэрэ.

Арыт ким эрэ кэрэ кэми

Кэрэһилиирэ долгута:

Табаарыс, эрэн тахсыа кини,

Дьон-сэргэ дьолун сулуһа.

Бүгүн баттаммыт норуоттарга

Баҕарар дьолу мин лиирэм,

Ол иһин араас омуктарга

Мин аатым ааттаныа диирэ.

Бараллара сыллар биир-биир,

Баһаамныыра баттаҕым хаара,

Ол тухары миигин бигиир

Мелодия дууһабар баара.

Кини арыт намылхайа

Грузия курус ырыатыныы,

Оттон арыт чаҕылхайа

Россия сырдык ыратыныы.

Кини сылаас долгуннара

Бигииллэрэ санньыйбыт кэммэр,

Кини дохсун долгуннара

Туойаллара айанныыр кэммэр.

Мин бэйэм да билбэппинэн

Мэлдьи кинини батыһарым,

Ардыгар аргыый, сэрэнэн

Бэл, бэйэм ыллаһан барарым.

Мэлдьи кэрэ, мэлдьи истиҥ,

Өйбүнэн кыайан кууспатым —

Ити соҕотох эн этиҥ

Мин сөҕөр-махтайар Пушкиным!

2

Биһиги киммитин-туохпутун

Билэбит атын киһиттэн,

Оттон өйдөөбөт суолбутун

Ол-бу араас кинигэттэн.

Хомоҕой тыллаах хоһооннор,

Кэрэ этиилээх кэпсээннэр

Бары аптарын холбооннор

Аймыыллар өйгүн кистээннэр.

Долгутар туох эрэ кэрэ,

Тумаҥҥа курдук сылдьаҕын,

Ситини кытары эрэ

Ситимниигин эн дьылҕаҕын.

Оннук эн оннооҕор дьиэҕэр

Тугу гынаргын барытын

Ким эрэ быһааран биэрэ,

Ыйа сылдьыан баҕараҕын.

Эн хараххар аптаах тыллар

Көстө түһэллэр эмискэ,

Оччоҕо субу арыллар

Олоҕуҥ сайдар кэскилэ.

Ол тыллары эт даҕаны

Туох барыта туолуох курдук,

Хор, оннук өс киирбэх арыт

Сайдыаҕын баҕарар омук.

Улуу Пушкин эппитинии

Сайдыыны харгыстыыр биир суол,

Баҕар, ол онтон сэрэнии

Бүгүн да наадалаах буолуо.

Биһиги сүрэҕэ суохпут,

Билэ-көрө сатаабаппыт…

Бука, оннук да буолуохпут,

Хаайыыта суох хамсаабаппыт.

Кыһалҕалаах да эрээри

Кыра аайы кыһаммаппыт,

Бэйэбитин биллэрээри

Бэрт элбэҕи ылыммаппыт.

Кыайар-хотор суолбутугар

Туох да сүр диэн сүрэхтээхпит,

Кыайыа-хотуо суохпутугар

Туох да сүүс диэн сүбэлээхпит.

Биллэр, маннык көҥүл кэмҥэ

Көрү-нары ордоробут,

Түүнүн-күнүһүн биир тэҥҥэ

Түүл-бит курдук олоробут.

3

Киһини иэйэр айыыһыта

Сэрэҕэ ыҥырбат кэмигэр

Оннооҕор талааннаах талыыта

Ордуга суох таах киһитээҕэр,

Ол-бу араас кини айыыта

Оо, элбэх буолааччы кимнээҕэр.

Ол иһин даҕаны буолуоҕа

Улуу дьону тыыннаахтарыгар

Сороҕор билбэккэ, бадаҕа,

Соруйан да курдук ардыгар

Үтүөлэрин сөптөөхтүк, таба

Үксүгэр сыаналаабаттара.

Баар бөҕө буоллаҕа ким эрэ

Бар дьонун аатырдар аналлаах,

Кини оннугун иһин эрэ

Аанньа ахтыллыбат быһыылаах,

Сороҕу соҕотох сол эрэ

Суорума да суоллуур буолуохтаах.

Ол кини хаһааҥҥыттан ыла

Россия бастакы тапталай?!

Тыыннааҕар көмүскээччи суоҕа,

Хата буруйдааччы элбэҕэ,

Ол иһин да кини сойуоҕа

Соҕотох түбэһэн биэрдэҕэ.

Ол кини охтуоҕуттан ыла —

Россия бастакы таптала.

Буруйдааччы букатын суоҕа,

Аһыйааччы ааһа элбэҕэ,

Норуот тапталын күүһэ-уоҕа

Итиннэ чахчы көһүннэҕэ.

Россия бастакы таптала,

Россия бастакы махтала

Таҥараҕа маарына суоҕа,

Кини сирдээҕи киһи этэ,

Ол иһин да чугас буолуоҕа

Биһиэхэ хас биирдии этиитэ.

4

Былыттаах эрэн тымныы да киэһэ,

Халлаан номнуо хараҥаран барда,

Бадаҕа, бары киирбиттэр дьиэҕэ,

Барааччы-кэлээччи суох таһырдьа.

Баччаҕа дьиэм иһэ барык-сарык

Уонна тоҕо эрэ олус чуумпу,

Ол эрэн түннүгүм өссө сырдык,

Ол иһин дуу кэлэн биэрбэт уум бу…

Хараҥаҕа иһийэн сытаммын,

Ханнык тыаһы мин истэн ылабын?

Аанньал дуу, көтөр түннүк таһыгар,

Арыт охсулла кини тааһыгар.

Улуйар таһырдьа силлиэ-буурҕа —

Олунньу диэн олунньу буоллаҕа.

Хара былыттар хаардыы көтөллөр,

Хара буурҕалар хаары тибэллэр.

Ойууну дуу бу маннык көмөллөр,

Удаҕаны дуу эргэ биэрэллэр?

Ханнык эрэ мастар лабаалара

Хамсыыллар түннүкпэр далбаатаһа.

Хараҕым дуу ирим-дьирим иирэн,

Хас да күннээҕи сылаам дуу киирэн

Нухарыйан барабын быһыылаах,

Туох эрэ саҥа иһиллэр ыраах…

Хараҥа. Ыарахан сүрэххэ.

Ханна барыахха, тугу гыныахха?

Хара Үрэххэ, Хара Үрэххэ.

Хайаан да дуэльга ыҥырыахха.

Ыраастап ыраас Мадонна чиэһин

Ыыс хара дьайыттан көмүскүөххэ,

Таах маннык таайа сылдьыах кэриэтин

Таптаран сонно, баҕар, өлүөххэ…

Итии таптаһыы суох буоллаҕына,

Икки сүрэҕи эрэллээх гына

Эр-ойох эбээһинэһэ эрэ

Истиҥ оҥортообото биллэрэ.

5

Ыраахтааҕы эргимтэтэ ыыра иирдэ,

Хобу-сиби тарҕатан хобугураата.

Ол иҥсэлээх уот буулдьа буолан

иһиирдэ,

Улуу поэт оҕутта хомурах хаарга.

Хара Үрэххэ итини кытта

Халлааны-сири хараҥа сабардаата —

Россия поэзиятын күнэ киирдэ,

Аһыйан оннооҕор айылҕа ытаата.

Ураалга, Капкааска уонна киэҥ Сибииргэ

Уонунан омугу бу сурах аймаата,

Оччоҕо поэты билбэттэрэ дииргэ

Урут да, хойут да орун суох ол аата.

Оттон кэргэнэ кинини кэриэстиирэ

Лэгиэндэ буолан тэнийбитэ ыраахха.

Кэрэ Натали тиһэх күнүгэр диэри,

Кэмсинэн буолаахтыа, буруйа суох аата

Буруйдаахпын, ол эрэн ырааспын диирэ,

Бээтиниссэ аайы мэлииппэтин ааҕа.

Кинини, бука, суобаһа эрэйдиирэ,

Таҥара ону бырастыы гыныахтааҕа,

Биллэр этэ кэлин да мөккүөр элбиирэ,

Ол мөккүөр киинигэр кини туруохтааҕа —

Сорох көмүскүүрэ, сорох сэмэлиирэ,

Кырдьык эрэ бу маны быһаарыахтааҕа.

Бука, үп-харчы туһугар үлэлииргэ

Поэкка суох этэ ханнык да талаана,

Хоһоонньут кураанах киһи диэн сэнииргэ

Төрүөт, арааһа, төһө баҕарар баара.

Тапталын туһунан Дантес тылга тииһэ

Тааҕы-таах киллээртэ Наталины саакка,

Хоп-сип итинэн холуоннук элэктиирэ,

Ол аайы поэт оргуйара харааста.

Хара Үрэххэ кини хабыр киирсиигэ

Хайаан да өстөөҕүн өһөрүөх тустааҕа,

Онто бу атыннык эргийдэҕэ биирдэ —

Улуу поэт охтубута тоҥуу хаарга.

6

Улуу дьоннор бэйэлэрин

Олорбут кэмнэриттэн

Ааһаннар үйэлэри

Аатыраллар хат тиллэн.

Кинилэр кэпсии-ипсии

Кэлэллэр кинигэттэн

Киһи эрэ кэрэхсиир

Кэс тылларын эппитинэн.

Аптаах тыл сабыдыала

Күүстээх хаһан баҕарар —

Поэзия дьиҥ сыала

Итиннэ буолуо, баҕар.

Улуу дьон этэн барбыта

Иһэ-истээх былыргыттан,

Өйдөнүөх курдук барыта

Өйдөнөр ол тыллартан.

Киһи сайыннар сайдан

Гений диэн кимин билэр,

Кэрэ тыл тыына сайан

Кинини онно тиэрдэр.

Бэйэтин сайдыытынан

Пушкин кимий диэтэххэ,

Кини икки сүүс сылынан

Кэлиэхтээх нуучча киһитэ.

Ити Гоголь этиитэ

Туолла дуу, туолбата дуу?

Икки сүүс сыл кэлиитэ

Оннук киһи баар дуу, суох дуу?

Ол эрэн талаанынан,

Ол эрэн тапталынан

Пушкины билиҥҥитэ,

Бука, ким да сипиэтэ.

Кини саамай таптыыра

Кэрэ музата этэ,

Оттон саамай сатыыра

Улууну айыы этэ.

Киһи айылҕатыгар

Кэрэ айылларыгар

Икки сүүс сыл устата

Туох да уларыйбата.

«Алтан Аттааҕын» курдук

Аан дойдуну одуулуу

Пушкин улуутун курдук

Бүгүн даҕаны улуу.

Уонна, дьиҥ чахчытынан,

Ол улуутун таһынан

Кини курдук амарах

Гений-поэт аҕыйах.

7

Уот куйаас уонна муус тымныы

Икки маарыҥнаспат дойдулар

Тыыннарын холбоон тырымныы

Кини сүрэҕэр умайаллар.

Хантан хааннааххын диэтэллэр,

Хаарыан Африкаттан диэх этэ,

Кимтэн кииннээххин диэтэллэр,

Кэрэ Россияттан диэх этэ.

Ол эрэн дьиҥэр, диэх этэ

Мин дойдум — аан дойду барыта,

Аан дойду дьоно-сэргэтэ

Барыта мин дьонум ол аата.

Аатырбыг Саади аймаҕым,

Онидий, Байрон урууларым,

Ол иһин да мин айдаҕым

Эмиэ айымньы улууларын.

Хаар-буурҕа ытыыр дойдута

Хараҕын аһарын туһугар

Бастатан кини туойбута

Көҥүлү-дьолу хоһоонугар.

Онтон ырыаһыт нарына

Тапталы туойан долгуппута,

Эппэт-көҕүрэппэт гына

Этэттээн дьон кутун тунпута.

Модун, кэрэ нуучча тыла

Муударай санаанан туолбута,

Муора курдук оонньоон ыла

Мунугуур чыпчаалын булбута.

Уон омук өйө-санаата

Уоттаах тылтан уһуктубута,

Оттон кини улуу аата

Россия суобаһа буолбута.

Кини турар таптыыр

Москватын Хабайар хаба ортотугар,

Ситэри эппэтэх санаатын

Ситтэрбэт уһун соноругар.

Кини бүгүн кэриэһинэн

Айар дуу айымньы кэрэтин,

Төлкөтүнэн, иэйиитинэн

Түмэ бииргэ дьонун-сэргэгин…

Мин ыраах Саха сириттэн

Киниэхэ бу кэлэн турабын,

Таптал сибэккилэриттэн

Таламмын долгуйа уурабын.

Улуу Пушкиҥҥа оннук эрэ

Уураллар дьикти букеттары —

Суох, кини баар буолуо бу сиргэ

Биир поэг тыыннааҕын тухары!

1999  сыл

Мин – сэрии оҕото,

Биллэр ол тоҕото,

Билигин бэрт элбэх саастааҕым,

Мэҥ курдук сүрэхпэр баастааҕым;

Итиини-тымныыны,

Эстиини-быстыыны

Элбэхтик көрсүһэн кэлбитим,

Эрэй-муҥ диэн тугун билбитим…

Мин – сэрии оҕото,

Биллэр ол тоҕото,

Ол кэми эмискэ саныырым,

Онтон өр уоскуйа сатыырым.

Өлбүттэр билбэттэр,

Өлбүттэр эппэттэр,

Тыыннаахтар эрэ тыл көрдүүллэр, Тыыннаахтар барытын өйдүүллэр.

Аан ийэ дойдуга

Алдьархай турбута.

Ойуур-тыа уу чуумпу дьонугар

Ол сурах дьулаана туһугар.

Уол оҕо – ат кулун!

Уот сэрии – эн турун!

Сайыһа хаалбыта сайыммыт,

Сахалар сэриигэ барбыппыт.

Ытааччы бэргэнэ

Ыраахтан кэлбитэ,

Аан дойду саха диэн омугу

Аан маҥнай арыйта ол хоту.

Харса суох өстөөхтүүн

Хапсыһыы күнүс, түүн –

Уол оҕо уйанын-хатанын

Ол онно билбитэ барытын.

Бука, уол диэн ааттаах

Буһуохтаах-хатыахтаах,

Улахан, кыра да омуктар